1 Мавзу: «Бозор инфратузилмаси иктисодиёти» фанининг предмети ва вазифалари

2. Auditorlik faoliyatining turlari.
Auditorlik tekshiruvi jarayonida mijoz va auditorning o‘zaro munosabati bo‘yicha quyidagi tiplarga bo‘linadi:

a) rasmiy. Bu tipdagi mijozlar auditor bilan yaqin aloqalar o‘rnatmaydilar va auditorlik tekshiruvini iloji boricha tezroq o‘tkazishni talab qiladilar. Bunday hollarda auditordan auditorlik xulosasini mijoz uchun kam vaqt va kam moddiy xarajatlar bilan tayyorlab berish talab etiladi;

b) norasmiy. Bu tipdagi mijozlar auditorlar bilan yaqin
aloqa o‘rnatadi va uning yordamiga ishonadi. Bunday hollarda esa tashqi auditor o‘zining asosiy ishini bajarib, o‘zini mustaqilligini saqlagan holda bir qator xizmatlar ko‘rsatadi, ya’ni maslahatlar, tahlil, amaliy yordam ko‘rsatish va hokazo.

Mijoz va auditor o‘rtasidagi o‘zaro tushunishni belgilovchi qo‘shimcha hujjat - bu auditor o‘z mijoziga yuboruvchi audit tekshiruvini o‘tkazishga rozilik xati.

Xatning asosiy mazmuni quyidagilardan iborat:

- auditor obyektini ta’riflash (buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlar) va ularning hajmlarini aniqlash (tekshiruvning mazmuni va muddati);

- ko‘rsatilgan ma’lumotlarning aniqligi uchun mijozning majburiyati;

- me’yoriy hujjatlarga asoslangan holda audit chegaralarini aniqlash;

- xulosa turi, hisobdagi muhim kamchiliklar va xatolar tavakkalchiligini ichki nazorat tizimini mukammal emasligi sababli aniqlash;

- auditda o‘tkaziladigan hamma sintetik va analitik hisob yozuvlariga hamda barcha hujjatlardan erkin foydalanish;

- auditorning tijorat sirini saqlash bo‘yicha mas’uliyati.

Audit o‘tkazish bo‘yicha shartnoma tadbirkorlik jamiyatida qo‘llaniladigan shartnomalar kabi mijoz va auditorning o‘zaro munosabatini aniqlovchi rasmiy hujjatdir. Ammo bu shartnomaning boshqalardan farqi shundan iboratki, unda uchinchi shaxslarning qiziqishini ham e’tiborga olishadi. Audit o‘tkazish bo‘yicha shartnoma qanchalik aniq tuzilgan bo‘lsa mijoz va auditor o‘rtasidagi o‘zaro munosabat shunchalik qarama-qarshiliksiz bo‘ladi.

Korxona to‘g‘risidagi umumiy axborot hisobotlarining haqiqiyligi haqida asoslangan xulosaga kelish uchun zarur. Xususan, korxonaning faoliyat va tarmoq xususiyatlarini, ularning tashkiliy tuzilishini, ishlab chiqarish, moliyaviy va boshqa aloqalarini aniqlash, yuridik majburiyatlari bilan tanishish kerak.

Korxona haqidagi axborotning asosiy manbalari:

- boshqaruv xodimlari bilan muhokamalar, yuqori rahbarlar va ijrochi xodimlar bilan uchrashuvlar, ya’ni hisob yurgizish bilan bevosita band bo‘lmagan xodimlar bilan suhbatlar axborotni birinchi kun olish imkonini beradi;

-asosiy bo‘limlarni, ishlab chiqarish birliklarini,

omborlarini ko‘rish, bu o‘z navbatida aktivlarni saqlash va
ishlab chiqarish sharoitlari to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish
imkoniyatini yaratadi;

- ichki va tashqi hisobotlar (moliyaviy hisobot shakllari).

Auditor mijozning tadbirkorlik faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi ichki va tashqi omillarni aniqlashi shart.

Tashqi omillarga makroiqtisodiyot va tarmoq omillari kiradi.

Makroiqtisodiy omillar:

- asosiy faoliyat (o‘sish, pasayish), xalqaro savdo, tarif tusiqlari, soliqqa tortishdagi o‘zgarishlar, chet el bozorlariga bog‘liklik valyuta kursini tebranishi, tashqi nazorat tizimi, davlat siyosatini o‘zgarishi, foiz stavkalarini korxona barqarorligiga ta’siri, iste’molchi likvidligiga ta’sir ko‘rsatuvchi iqtisodiy omillar, qimmatli qog‘ozlar indeksini o‘zgarishi va mulkchilik bozorini rivojlanishi.

Tarmoq omillari:

- tartibga solish muhiti (yangi yoki kutilayotgan qonunchilik dalolatnomalari, masalan baholar ustidan yoki atrof muhitning ifloslanishi nazorati);

- iqtisodiy sharoitlar (tarmoqni qiskartirishi yoki kengayishi, yuqori tavakkalchilikli tarmoqlarni vujudga kelishi, jiddiy baxo raqobati, faoliyat o‘zluksizligi va mavsusmiyligi);

- mehnat (mehnat muammolari, oddiy bo‘lmagan mehnat siyosati, tarmoq buylab ishsizlik, tarmoq buyicha ish xaqi darajasi, ma’lum kasb xodimlari etishmasligi, malakasi).

Mijoz faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish omillari quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

a) umumiy masalalar:

- korxona tarixi, biznes tarkibi, ishlab chiqarish faoliyati turlari, biznesning tezda kengayishi, mavjud va ehtimoli bor kelishmovchiliklar, korxona rahbariyatining o‘z korxonasi va tarmoq haqidagi fikri, rahbariyatning rivojlanish natijalari va tendensiyalari haqidagi fikri, rahbariyatning asosiy yumushlari, audit o‘tkazishni kutishlari.

b) mulkchilik:

- mijoz mulkining xususiyatlari, mijoz aksiyalarining kursi, mijoz aksiyalari bilan odatdagi bo‘lmagan savdo operatsiyalari.

d) faoliyatning asosiy strategiyasi:

- rejadagi yoki muljaldagi xaridlar, ishlab chiqarishdagi
kutilayotgan o‘zgarishlar, kapital quyilmalar, rejadagi bozorni
kengaytirish, soliqlarni rejalashtirish.

e) direktorlar kengashi va yuqori boshqaruv xodimlari:

- boshqruv xizmatining mustaqillik darajasi, kengash majlislarini o‘tkazish tezligi, ijrochilarning noqonuniy harakatlarni amalga oshirishiga majbur qilish, boshqaruv xodimlarning ish haqiga ta’sir qiluvchi omillar.

f) operatsiyalar:

- mijoz mahsuloti va xizmatidan asosiy foydalanuvchilar, mahsulot ishlab chiqarish bosqichlari va usullari hamda u bilan bog‘lik bo‘lgan tavakkalchiliklar, ishlab chiqarish quvvatlarining xarakteri va joylashishi, markazlashtirilmagan jarayonlarni markaziy apparat tomonidan nazorat darajasi, ishlab chiqarish tannarxi omillari, mol yetkazib beruvchilardan qarz olish imkoniyati, mol yetkazib beruvchilarning holati, ishlab chiqarish quvvati, ishlab chiqarishning texnik muammolari, ishlab chiqarish uzluksizligining davomiyligi va egiluvchanligi.

g) moliya:

- pul mablag‘lari oqimlarining davomiyligi, investitsiya siyosati va protseduralari, foyda darajasi, asosiy bank operatsiyalari, lizingdan foydalanish, kafolatlar va boshqa to‘lovlar hamda majburiyatlar.

h) marketing:

- asosiy xaridorlar va bozorlar, ma’lum xaridorlarga suyanish, loyihalar va operatsiyalar, xaridorlarning moliyaviy holati, muhim raqiblar va mijozning bozordagi holati, bozorning stabilligi va mavsumiy tendensiyalar, mahsulotning buzilishi, ikkilanuvchi imkoniyatlarga ega bo‘lgan yangi mahsulot turi, xaridorlarning ba’zilarini afzal ko‘rish, reklama va uning samaradorligi, marketing natijalari darajasi.

i) xodimlar:

- asosiy xodimlarning malakasi, tajribasi, xizmatchilarni ishga qabul qilish siyosati, xizmatchilarning ish haqi va mukofotlari, foydani taqsimlash, xodimga nisbatan boshqaruv rejalari, kadrlarning tez-tez o‘zgarishi.

Avvalombor auditor mijozning yuridik xizmatlari nizomi, qayd etish hujjatlari, direktorlar kengashi va aksiyadorlar yig‘ilishi majlisi qarorlari bilan tanishishi kerak. Bu orqali auditor quyidagi masalalar yechimini topishi mumkin:

- olingan foydaning taqsimlanishi;

- e’lon qilingan dividendlar;

- yutuqlar to‘lash;

- imzolangan shartnomalar va kelishuvlar;

- mulk xarid qilish;

- muddatli qarzlar, kafolatlar berilishi;

- imzo qo‘yish huquqiga ega bo‘lgan shaxslar.

Dastlabki rejalashtirish jarayonida auditor mijoz bilan hamkorlik qilishning maqsadga muvofiqligi masalasini hal qilish kerak; mijozni auditor xizmatiga muxtojligi sabablarini aniqlash lozim, tekshiruv amalga oshish uchun shtatni shakllantirish hamda mijoz bilan shartnoma to‘zishi zarur.

Auditorlik tekshiruvini amalga oshirishda muddat muammosi borligi sababli korxonaning moliyaviy xo‘jalik faoliyatini to‘lik tekshirish imkoniyati yo‘q. Shuning uchun tekshiruvni amalga oshirishda mijozning individual xususiyatlarini inobatga olish maqsadga muvofiqdir.

Auditorlik tekshiruvi strategiyasi reja ko‘rinishiga ega bo‘lishi va auditor tomonidan yozma holda tayyorlanishi kerak. Bu rejaning maqsadi quyidagilardan iborat:

- zarur testlarning hajmini va tipini dastlab aniqlash;

- ularni o‘tkazish buyicha baholash;

- tekshiruvni boshlashdan oldin mijoz bilan hamma savollar buyicha o‘zaro kelishishi;

- audit o‘tkazishda asoslangan dalillarga ega bo‘lish lozim.

Audit rejasi quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:

- dastlabki rejalashtirish;

- umumiy axborotni to‘plash;

- materiallarni baholash;

- auditorlik tavakkalchiligini baholash;

- ichki nazorat tizimini baholash.

Auditorlik tekshiruvining samaradorligi uni rejalashtirish bosqichida baholanishi zarur.

Ichki nazorat tizimini (INT) baholash audit masshtabini baholash va rejalashtirish uchun zarur. Aniq tashqil qilingan ichki nazorat tizimi ichki va tashqi audit o‘tkazishda auditorlik xatarini kamaytiradi. Agarda INT auditor tomonidan samarali deb baholansa, tekshiruv xajmini kamayishi yoki ba’zi hollarda umuman o‘tkazmaslik imkonini beradi.

Ichki nazorat tizimi quyidagilarning mavjud bo‘lishini talab etadi:

a) ma’lum huquq va majburiyatlarga ega bo‘lgan kompetent (omilkor) va ishonchli xodim. Bu INTning eng muhim elementidir. Agarda xodim ma’lum talablarga javob bermasa, butun tizim samarasiz bo‘ladi. Shuning uchun auditor o‘z mulohazasini subyektivligiga qaramasdan, xodimlarni omilkor va halolligini aniqlashi zarur;

b) ma’lum majburiyatlarning taqsimlanishi xiyonat va o‘g‘riliklarning oldini olish uchun majburiyatlar quyidagicha taqsimlanishi kerak:

- aktivlarni saqlash va ularning hisobi bo‘yicha;

- bitimlarni amalga oshirish bo‘yicha;

- hisob bo‘yicha, ya’ni agarda bir kishi hamma hisob vazifalarini bajarsa, (operatsiyalarni qayd qilishdan boshlab, to balans tuzishgacha) xatoliklarga yo‘l qo‘yish ehtimoli ortadi;

d) operatsiyalarni amalga oshirishda zarur protseduralarga rioya qilish. Operatsiyalarni amalga oshirishda ijrochilarning ma’lum qarorlari barcha shakldagi talablarni hamda operatsiyalarning hisobi bo‘yicha talablarni bajarishi kerak;

e) hujjatlarni saqlash bo‘yicha nazorat. Barcha hujjatlardagi yozuvlar quyidagi talablarga javob berishi kerak:

- qidirishni yengillashtirish uchun ketma-ket raqamlanishi;

- operatsiyalar amalga oshirilgan vaqtda yoki darhol undan keyin tuzilishi;

- yetarli, sodda va aniq tuzilishi.

f) aktivlar va hujjatlar ustidan haqiqatdagi nazorat. Moddiy javobgar shaxslar tomonidan moddiy aktivlarni va hujjatlarning haqiqatda tekshirishni matematik ravishda amalga oshirish;

g) majburiyatlarning bajarilishini mustaqil tekshirish. Bu ichki auditning funksiyalaridan biridir.

Ichki nazorat tizimini yaratish quyidagi maqsadlarni ko‘zda tutadi:

- ma’lumotlarning ishonchliligini ta’minlash;

- aktivlar va yozuvlarni saqlash;

- INT qonuniy xujjatlarga va me’yorlarga mos kelishini ta’minlash;

- audit o‘tkazish xarajatlarini qisqartirish.

Xalqaro auditorlik amaliyotida auditorlik tekshiruviga u yoki bu sohadagi ekspertlar taklif qilinadilar. Ekspertlar bu buxgalteriya hisobi va auditdan farqli o‘laroq bo‘lgan sohalarda bilim va tajribaga ega bo‘lgan mutaxassisdir. Ekspertlar quyidagi savollar bo‘yicha o‘z fikrini bildirishi mumkin:

- asosiy vositalarni baholash;

- uzoq muddatli shartnomalar bo‘yicha ishlarni baholash;
tovar moddiy qiymatliklarning soni va tarkibini baholash;

- foydali qazilma zahiralarini geologik aniqlash va ularni xarakteristikasi;

- bitilgan shartnomalar, yuridik maslaxatlar va sud jarayonlari va boshqalar.

Auditorlikga ekspert sifatida mulkni baholovchi, yurist, geolog, injener kabi jismoniy va yuridik shaxslar taklif qilinishi mumkin. Ekspert uning malakasini ko‘rsatuvchi diplom yoki litsenziyaga ega bo‘lishi kerak. U mijoz bilan hech qanday qarindoshlik yoki moliyaviy munosabatlarga ega bo‘lishi mumkin emas. Tekshiruvga ekspertlarni jalb etish auditorning auditorlik xulosasi uchun mas’uliyatni kamaytiradi.

Hisob-kitob kliring tashkiloti (HKT) - qimmatli qog‘ozlar bilan tuziladigan bitimlar bo‘yicha hisob-kitob kliring operatsiyalarini amalga oshiruvchi investitsiya muassasasidir. Kliring - bu qimmatli qog‘ozlar bilan tuzilgan bitimlar va ijro etish uchun bitimga taalluuqli axborotni yig‘ish, taqqoslash, tuzatish hamda buxgalterlik hujjatlarini tayyorlashga doir operatsiyalarning bajarilishini nazarda tutuvchi o‘zaro majburiyatlarni belgilash, aniqlash va hisobga olish bo‘yicha amalga oshiriladigan faoliyat hisoblanadi.

Hisob-kitob kliring tashkilotlari qimmatli qog‘ozlar bilan bitimlar bo‘yicha o‘zaro hisob-kitoblarning o‘z vaqtida va to‘liq o‘tkazilishini ta’minlash, ularning oborotini tezlashtirish, bitimlar tuzishda to‘lovlarning kechiktirilishi hamda to‘lanmaslikning oldini olish, tuzilgan bitimlarning natijalarini tezkorlik bilan umumlashtirish va qimmatli qog‘ozlar bozori ishtirokchilarini fond bozori konyunkturasining joriy ahvoli haqida xabordor qilib turish maqsadida tashkil etiladi.

O‘zbekistonda hisob-kitob kliring tashkilotlari istalgan tashkiliy-huquqiy shaklda barpo etilishi mumkin. Hisob-kitob kliring faoliyatini amalga oshiruvchi investitsiya muassasasi ushbu faoliyatni qimmatli qog‘ozlar bozoridagi professional faoliyatning boshqa turlari bilan birga olib borish huquqiga ega emas, qimmatli qog‘ozlarning nominal egasi sifatidagi faoliyat bundan mustasno.