1 Мавзу: «Бозор инфратузилмаси иктисодиёти» фанининг предмети ва вазифалари

4-Mavzu: Bozor infratuzilmasida savdo vositachilik faoliyati.
Reja:

1. Savdo vositachilik faoliyati va uning iqtisodiyotdagi o‘rni

2. Savdo vositachilik faoliyatining turlari va usullari.

3. Savdo vositachilik faoliyatining bozor infratuzilmasidagi ahamiyati.

1. Savdo vositachilik tizimi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni.
Mahsulotning ishlab chiqarish jarayonidan iste’molchiga yetib kelishgacha - tashish, saqlash va qo‘shimcha (qadoqlash, o‘rash, tamg‘alash kabi) ishlarni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan jarayon tovar harakati deyiladi. Uni tashkil etishda firmaning asosiy maqsadi, birinchidan mahsulotni tezda, yaqin masofa orqali va samarali usul bilan o‘z xaridorlariga yetkazish; ikkinchidan, tovarni sotish uchun eng qulay sharoit yaratishdan iborat bo‘lishi shart. Tovar harakatini rejalashtirishda korxonalar tanlagan tovar sotish uslublariga asoslaniladi. Ular quyidagi uch uslubdan biri bo‘lishi mumkin:

- tovar ishlab chiqaruvchi vositachilarsiz, to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zinig iste’molchisi bilan bog‘lanishi;

- tovarlarni mustaqil vositachilar orqali sotish;

- aralash usul, ishlab chiqaruvchi firma va vositachi savdo tashkiloti sarmoyalari qatnashishi orqali.

Tovarlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqaruvchi tomonidan sotilishining yaxshi tomonlari va kamchiliklari ham bor. Firma o‘z mahsuloti savdosini to‘la nazorat qiladi. Bunday usul bilan oddiy assortimentli tovarlardan ko‘mir, neft mahsulotlari, sut va go‘sht kabi tez buziladigan mahsulotlar sotilishi afzalroq hisoblanadi. Ammo qolgan tovarlarning sotilishida mustaqil vositachi - ulgurji yoki chakana savdo firmalarining qatnashishi jahon tajribasida sinalgan samarali yo‘ldir. Firma tovar harakatini rejalashtirishda quyidagilarga ahamiyat beradi:

- sotish siyosatini tovar harakatiga bog‘lagan holda aniqlash;

- tovar harakati usullaridan va turlaridan barcha tovarlar va bozor segmentlariga mosini tanlash;

- tovar harakati bo‘g‘inlari va umumiy masofani topish;

- tovar harakati zanjirida qatnashuvchilar - mustaqil vositachilarni aniqlash;

- tovar harakatiga rahbarlik tizimini yaratish;

- tovar harakatini tashkil etuvchi bosh bo‘g‘inini topish;

- tovar harakati turlaridan eng samaralisini tanlash va bir necha xilini bog‘lab, bir-birini to‘ldirishini ko‘zda tutish.

Tovar harakati qatnashuvchilari quyidagi vazifalarni bajaradi: ishlab chiqarilgan mahsulotni taqsimlash va sotish; marketing tadqiqotlari o‘tkazish; tovarlar iste’molchilari bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa o‘rnatish; oldi-sotdi qilish uchun shartnomalar tuzish jarayonini tayyorlash; tovarning iste’molchiga yetib borishini rag‘batlantiruvchi siyosat yurg‘izish; tovar assortimentini rejalashtirishda qatnashish va yordamlashish, tovar harakatini moliyaviy ta’minlash; sotilgan tovarlarga qo‘shimcha xizmat uyushtirish; tovarlarni tashish; tovarlarni sortlarga ajratish; kichik o‘ramlarga qadoqlash, tamg‘alash, o‘z savdo bitimini tuzishga tavakkal qilish, sotilgan tovar bahosini aniqlashda qatnashish va boshqalar. Ana shu ko‘p qirrali vazifalarni maxsus savdo firmalarining bajarishi, tovar harakatidagi sarf-xarajatlarning ancha yuqori samara berishini ta’minlaydi.

Savdo vositachiligi bozor iqtisodiyotining juda muhim va ajralmas qismidir. Vositachilar – bitim tuzishni hohlovchi tomonlarni bog‘lovchi hisoblanadi. Ular tashish, saqlash, sug‘urtalash, sotish va boshqa sohalarda faoliyat yuritadilar. Vositachi sifatida alohida jismoniy shaxslar va yuridik shaxslar ishtirok etishi mumkin. Vositachilar buyurtmachi nomidan faoliyat yuritadi va shuning evaziga mukofot oladilar. Brokerlar, dilerlar, komissionerlar, konsignatorlar, maklerlar, ulgurji xaridorlar, savdo va sanoat agentlari vositachilar hisoblanadi.

Vositachilik firmasi – tovarning ishlab chiqaruvchisi va iste’molchisi o‘rtasida turuvchi va uning savdosida ishtirok etuvchi tijorat korxonasidir. Vositachilik faoliyatining mohiyati hozirgi vaqtda juda keng bo‘lib, hamkorlarni izlash, bitim uchun hujjatlarni tayyorlash va uni tuzish, transport-ta’minotchilik faoliyati, tovarlarni sug‘urtalash, tovarlarni reklama qilish, moliya-kredit ta’minoti, sotuvdan keyingi xizmat ko‘rsatish, bozorlarni o‘rganish va tahlil qilish, bojxona rasmiylashtiruvlarini bajarish va boshqa shu kabi faoliyatlarni ham qamrab oladi. Vositachilarni jalb etishdan maqsad – savdo faoliyatining samaradorligini oshirishdir. Masalan, eksport jarayonida savdo vositachisi tovar ishlab chiqaruvchini mahsulotni sotish bo‘yicha ko‘plab majburiyatlardan ozod etadi. U tovarni importer mamlakatga yetkazib boradi, saralaydi, qadoqlaydi, tovarni assortimentlarga ajratadi, tovarni bozor talabiga moslashtirishga harakat qiladi. Shu yo‘l bilan eksport qiluvchi (ishlab chiqaruvchi) xorijiy bozorda mustahkam o‘rin egallash, mablag‘larni tejash maqsadida vositachining bilim va tajribasidan foydalanadi. Savdo vositachilik firmalari odatda o‘zining moddiy-texnik bazasini, ya’ni saqlovchi inshootlar, ko‘rgazma zallari, ta’mirlash ustaxonalari, chakana savdo do‘konlari va boshqa shu kabilarga ega bo‘ladi. Vositachilarning ishtirok etishi ularga vositachilik mukofotining to‘lanishiga qaramasdan quyidagi afzalliklarga ega:

- sotish jarayonining tejamliligini oshiradi;

- tovarlarni sotish jarayoni tezlashadi va buning natijasida kapital aylanishi tezlashadi hamda foyda ko‘payadi;

- vositachilar xaridorlar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqada bo‘lganligi sababli ular ishlab chiqaruvchilar uchun bozor konyunkturasi, mahsulot sifati va mahsulotning raqobatbardoshligi to‘g‘risidagi dastlabki, qimmatli ma’lumotlar manbai hisoblanadi;

- vositachilar tomonidan texnik xizmat ko‘rsatish, sotishdan oldingi servis, joylardagi omborlar yordamida tovarlarni yetkazib berish muddatlarini qisqartirish ishlab chiqaruvchi mahsulotining raqobatbardoshligini oshiradi;

- vositachilarning sotish tizimining mavjud bo‘lishi ishlab chiqaruvchilarning mablag‘larini tejaydi;

- vositachilarning ma’lum turdagi tovarni sotishga ixtisoslashuvi sotish xarajatlarining yanada tejalishiga olib keladi va qo‘shimcha daromad olishga imkoniyat yaratadi.

Ishlab chiqaruvchilar vositachilarni jalb etishdan avval ularning afzalligini iqtisodiy tomondan baholashi lozim. Agar vositachilar korxonaning o‘zi sotganiga nisbatan yuqori daromadga erishishni ta’minlamasa, ularni jalb etish samarasizdir. Jahon miqyosidagi savdo amaliyotida vositachilarni jalb etish keng tarqalgan bo‘lib, bu ishlab chiqaruvchilar bilan bir qatorda xaridorlarga ham qulayliklar yaratadi.

Vositachilik faoliyati quyidagilarga qarab turlarga ajratiladi:

- kimning nomidan faoliyat yuritishiga qarab, ya’ni o‘z nomidan yoki ishlab chiqaruvchi nomidan faoliyat yuritishi, vositachilik faoliyatini amalga oshirishi natijasida huquqiy majburiyatlar uning o‘ziga yoki u xizmat qilayotgan ishlab chiqaruvchiga tushishiga qarab;

- kimning hisobidan faoliyat yuritishiga qarab, ya’ni o‘z mablag‘lari hisobidanmi yoki ishlab chiqaruvchi mablag‘lari hisoidan faoliyat yuritishiga qarab, vositachilik faoliyatidagi xarajatlar va daromadlar vositachining o‘ziga yoki u xizmat qilayotgan ishlab chiqaruvchiga tegishliligiga qarab.

Rivojlangan xorijiy mamlakatlar tajribasiga ko‘ra savdo vositachilik faoliyatining quyidagi turlari mavjud:

- dilerlik faoliyati – vositachi o‘z nomidan va o‘z hisobidan faoliyat yuritadi;

- komission faoliyat – vositachi o‘z nomidan, lekin o‘zgalar hisobidan faoliyat yuritadi;

- agentlik faoliyati – vositachi o‘zgalar nomidan va hisobidan faoliyat yuritadi.

Yuqorida keltirilgan guruhlash va savdo vositachilari funksiyalari xarakteriga ko‘ra, jahon tajribasida savdo-vositachilik firmalarining quyidagi turlari mavjud:

a) savdo firmalari yoki dilerlar;

b) komission firmalar;

d) savdo agentlari. Savdo agentlarining keng tarqalgan turi – brokerlardir.

Savdo firmalari tovarlarni sotib olish va uni qayta sotish bilan bog‘liq dilerlik faoliyati bilan shug‘ullanadilar. Ular o‘z nomi va o‘z hisobidan faoliyat yurituvchi vositachilar bo‘lib, oldi-sotdi shartnomalaridan foydalanadilar. Tovarlarni sotib olishda xaridor sifatida, sotishda esa sotuvchi sifatida qatnashadi, ma’lum muddatga tovarning egasiga aylanadilar va shu vaqtda tovarlar bilan bog‘liq barcha xavf-xatarlarni o‘z zimmasiga oladi. Savdo firmalarining quyidagi turlari mavjud: savdo uylari, eksport firmalari, import firmalari, ulgurji savdo firmalari, chakana savdo firmalari, distribyutorlar, stokistlar. Bu ularning bajaradigan ishlari turlariga qarab shartli guruhlash bo‘lib, amaliyotda savdo firmalari bir vaqtning o‘zida yuqoridagi faoliyatlarning bir nechasi bilan shug‘ullanishi mumkin.

Savdo uylari – bu keng profilli, keng ko‘lamli kompaniya bo‘lib, savdo vositachilik va tijorat faoliyati bilan shug‘ullanadi. Jahon tajribasida savdo uyi tijorat, ombor va ishlab chiqarish faoliyatlarini o‘z mamlakatida va xorijda amalga oshiradigan kompaniya yoki firmadir.

Eksport firmalari – dilerlik faoliyatini o‘z hisobidan ichki bozordan tovarlarni sotib olib, xorijiy bozorlarda uni qayta sotish orqali amalga oshiruvchi firmadir. Import firmalari esa dilerlik faoliyatini o‘z hisobidan tovarni xorijdan sotib olib, uni so‘ngra ichki bozorda ishlab chiqaruvchilarga, ulgurji va chakana savdo firmalariga sotish orqali amalga oshiruvchi firmadir. Import firmalari omborlarida tovar zahiralarini yaratib qo‘yadi va zarurat paydo bo‘lganda ichki bozorda uni sotish uchun chiqaradi. Import firmalari tovarni xorijlik eksportchilardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri, birjalar va auksionlardan yoki xorijiy mamlakatda ochgan tayyorlov tashkilotlari orqali sotib olishlari mumkin.

Ulgurji firmalar – sanoat yoki tayyorlov tashkilotlari va turli savdo firmalari o‘rtasidagi vositachi-dilerlardir. Ular xorijdan yoki mamlakat ichidan tovarlarni o‘z hisobidan yirik partiyada sotib olib, keyinchalik uni alohida xaridorlarga maydaroq partiyada sotish bilan shug‘ullanadilar. Baholar o‘rtasidagi farqdan ularning daromadlari shakllanadi.

Distribyutorlar (inglizcha «distribution» - taqsimlash) – dilerlik kelishuviga muvofiq belgilangan tovarlarni sotish bilan shug‘ullanadi. Boshqa vositachilik faoliyatlaridan farqli o‘laroq, distribyutorlar o‘z nomidan va o‘z hisobidan bir tomondan sotuvchilar (ishlab chiqaruvchilar) bilan, ikkinchi tomondan xaridorlar bilan oldi-sotdi shartnomasini tuzadilar. Ular ishlab chiqaruvchilar bilan uzoq muddatga mo‘ljallangan hamkorlik aloqalari bo‘yicha bitim tuzadilar. Mazkur bitim odatda tomonlarning bir qator huquq va majburiyatlari majmuidan iborat bo‘ladi. Distribyutorlar bilan tuziladigan bitimlar sotiladigan tovarlar nomenklaturasi, kelgusidagi savdolar hududi, bozorda faoliyat yuritish shartlari, yillik tovar sotish hajmi bo‘yicha majburiyatlar va boshqa shu kabilarni o‘z ichiga qamrab oladi. Distribyutorlik firmasi quyidagi majburiyatlarni o‘z zimmasiga oladi:

- bozor konyunkturasini o‘rganish va unga taalluqli ma’lumotlarni ishlab sotuvchiga (ishlab chiqaruvchiga) yetkazib turish;

- tovarlar reklamasini amalga oshirish;

- omborlar tashkil etish va tovarlar zahirasini saqlash;

- sotishdan oldingi xizmat ko‘rsatish va tovarlarga sotishdan oldingi ishlov berishga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirish;

- bir maromda faoliyat yurituvchi savdo tizimini yaratish;

- sotuvdan keyingi xizmat ko‘rsatishni yo‘lga qo‘yish, mashina tovarlariga texnik xizmat ko‘rsatishni ta’minlash.

Komisson savdo faoliyatida vositachi o’z nomidan, lekin tovar egasi hisobidan faoliyat yuritadilar. Komissoner – savdo vositachisi bo’lib, tovarlarni o’z nomidan, lekin komitent (tovar egasi)ning hisobidan va uning manfaatlari uchun ma’lum komissiya (vositachilik haqi) evaziga sotadilar yoki sotib oladilar. Komissioner unga qat’iy belgilab berilgan berilgan vakolatlar doirasida faoliyat yuritadi, aks holda ko’rilgan zarar komitent tomonidan undirib olinadi. Komissioner savdo bitimi natijalarini to’liq komitentga taqdim etadi. Komissionerlar uchinchi tomonning savdo bitimi shartlarini bajarmasligi holatida javobgarlikni o’z zimmasiga olmaydi. Qo’shimcha kelishuvga ko’ra xaridorlarning to’lovga layoqatini komissioner kafolatlashi mumkin, bunda vositachiga qo’shimcha haq beriladi.

Komitentlar va komissionerlar o’rtasida shartnoma tuziladi. Bunday shartnoma komission shartnoma deyiladi va odatda bir maritabalik xarakterga ega. Ushbu shartnomaning muhim qismlaridan biri – komissionerlarga savdo bitimidagi texnik va tijorat shartlar bo’yicha beriladigan vakolatlardir. Odatda quyidagilar kelishib olinadi:

- tovarlar eksportida minimal narxlar, ularning importida esa maksimal narxlar;

- tovarlarni yetkazib berishning muddatlari;

- tovarning texnik va sifat xususiyatlariga qo’yiladigan talablar;

- komissionerning komitent oldidagi va komitentning komissioner oldidagi majburiyatlari;

- komission faoliyat uchun to’lanadigan vositachilik haqining miqdori va to’lash tartibi.

Komissionerlar o’zlarida turgan komitentning tovarlari saqlanishi uchun javobgardir. Ushbu tovarlar xaridorlarga sotilguncha komitentning mulki hisoblanadi. Shu sababli shartnomalarda komissionerlar zimmasiga mazkur tovarlarning saqlanishini sug’urtalash majburiyati yuklanadi.

Boshqa turdagi savdo vositachilik faoliyatida bo’lgani singari komissionerlar ham qo’shimcha haq evaziga komitentga qo’shimcha xizmatlarni ko’rsatishi mumkin, jumladan, bozorni o’rganish, reklama, texnik xizmat va hokazo.

Komitent va komissioner o’rtasida tuziladigan shartnomada to’lanadigan vositachilik haqining miqdori va to’lash tartibi ko’rsatib o’tiladi. To’lanadigan vositachilik haqi komissioner tomonidan qilingan barcha xarajatlarni qoplashi va ma’lum miqdorda foyda olish imkonini berishi lozim. Dunyo tajribasiga ko’ra komissionerlarga to’landigan vositachilik haqi savdo bitimi summasining 1,5-5 foizigacha oraliqda o’zgarib turadi.

Komission savdo vositachilik faoliyatining keng tarqalgan turlaridan biri – konsignatsiya shartlari asosida tovarlarni sotishdir. Bunda konsignant (tovar egasi) tovarlarni konsignator (vositachi)ning omborlariga tovarlarni ma’lum muddatda sotish uchun yetkazib beradi. Ushbu tovarlarni sotib bergani uchun konsignatorga haq to’lanadi. Belgilangan muddat tugagandan so’ng tovarlar konsignantga qaytariladi. Odatda konsignatsiya shartlari asosida talab yuqori bo’lgan tovarlar sotiladi.

Konsignatsiya kelishuviga ko’ra konsignant tovar sotilguncha uning egasi bo’lib qolaveradi. Konsignatsion omborlardagi tovarlar ayrim sabablarga ko’ra (past darajadagi raqobatbardoshlik, konsignant tomonidan o’rnatilgan yuqori narx, dizaynning talab darajasida bo’lmasligi va hokazo) belgilangan muddatda sotilmasligi mumkin. Shu sababli konsignatsion shartnomalar oddiy, qisman qaytariladigan va qaytrilmaydigan turlarga bo’linadi. Oddiy konsignatsion shartnomada sotilmay qolgan tovar konsignantga qaytariladi, qisman qaytariladigan konsignatsion shartnomada sotilmay qolgan tovarlarning belgilangan qismi konsignator tomonidan sotib olinadi, qaytarilmaydigan konsignatsion shartnomada esa konsignator sotilmay qolgan barcha tovarlarni sotib oladi.

Agentlik faoliyatining eng ko’p tarqalgan shakli brokerlardir. Brokerlar – biror turdagi tovarni sotuvchi va usohbu tovarning xaridorlarini izlab topish hamda ular o’rtasida savdo bitimi tuzilishiga ko’maklashuvchi, lekin ushbu savdo bitimida bevosita ishtirok etmaydigan yuridik yoki jismoniy shaxs shaklidagi savdo vositachilaridir. Brokerlarning faoliyat yo’nalishi keng ko’lamli bo’lib, savdo faoliyatidan tashqari boshqa yo’nalishlarda, masalan, sug’urtalash va boshqa yo’nalishlarda ham bo’lishi mumkin. Brokerlar odatda yirik partiyalardagi tovarlar, yuqori qiymatdagi ko’chmas mulklar savdosida vositachilik qiladilar va bu ularga boshqa turdagi vositachilarga nisbatan arzonroq haq evaziga o’z xizmatlarini taklif etish imkoniyatini yaratadi. Broker ishonch bildirgan tomon nomidan va hisobidan faoliyat yuritadi. Savdo bitimi amalga oshirilgandan so’ng tovar sotuvchidan to’g’ridan-to’g’ri xaridorga o’tadi. Yirik brokerlik firmalari qo’shimcha haq evaziga xaridorlarga kreditlar berish bo’yicha banklar bilan hamkorlik qiladilar, ayrim holatlarda o’zlari kreditlar berishi mumkin yoki savdo bitimi ishtirokchilarining majburiyatlari bajarilishini kafolatlashi mumkin. Bunda brokerlar bilan delkredere shartnomasi tuziladi.

Brokerlik firmalari Angliyada juda keng tarqalgan bo’lib, ular turli xomashyo va boshqa birja tovarlari savdosini egallab olganlar.

Mijozning birinchi talabidanoq brokerlar uning topshirig’iga ko’ra amalga oshirgan operatsiyalari to’g’risidagi hisobotni taqdim etishi lozim. O’z xizmatlari uchun brokerlar vositachilik haqi oladilar, vositachilik haqi savdo bitimi summasining 0,25 dan 2-3 foizigacha oraliqda o’zgarib turadi.

Savdo vositachilariga to’lanadigan vositachilik haqining quyidagi turlari bor:

a) vositachilar tovarlarning bozordagi sotish narxi va tovar egasi tomonidan o’rnatilgan narx o’rtasidagi tafovutdan o’zlariga daromad olishlari mumkin. Bunda tovar egasi bozor konyunkturasini yaxshi bilishi va bozordagi narx darajasini oldindan bashoratlay olishi lozim. Aks holda vositachilar yuqori foyda darajasiga erishishiga imkoniyat yaratib berishi mumkin. Bundan tashqari vositachilardan tegishli hujjatlarni talab qilib borishi lozim.

b) vositachiga savdo bitimi ma’lum foiz miqdorida vositachilik haqi belgilash. Bunday usul vositachini sotish hajmini oshirish va tovar narxini ko’tarishga rag’batlantiradi. Bunda yuqori foyda olish maqsadida vositachi bozor konyunkturasini tahlil qiladi, marketing tadqiqotlari olib boradi va sotish hajmini oshirish, narxni ko’tarishga harakat qiladi.

d) aralash usul, ya’ni narxlar o’rtasidagi tafovut va savdo bitimidan ma’lum foiz miqdorida vositachilik haqi belgilash. Bunday usul tovar egasi uchun bozordagi narxlarni tezkorlik bilan o’rganib va nazorat qilib borish imkoniyati bo’lganda samarali hisoblanadi.

e) “kost plas” tizimida vositachilik haqi to’lash. Bunda vositachi tovar egasiga o’zining amalga oshirgan xarajatlari to’g’risidagi hujjatlarni taqdim etadi. Tovar egasi vositachining qilgan xarajatlarini shartnomada kelishilgan foiz ortig’i bilan qoplab beradi va bu vositachining foydasi hisoblanadi. Bunday usul vositachi tomonidan qo’llanadigan xarajatlarni oldindan rejalashtirib bo’lmaydigan holatlarda qo’llaniladi.