Termiz davlat universiteti zoologiya kafedrasi yosh fiziologiyasi va gigiyena

Mitoxondriyalar tayoqchasimon, donador, ipsimon shaklda bo'lib, hajmi 0,5 mkm, uzunligi 7 mkm gacha. Ular fermentlar va vitaminlarga boy bo’lib, soni 50-500 mingtagacha yetadi va ikki qavat membrana bilan o'ralgan. Mitoxondriyalar hujayrani energiya bilan ta'minlovchi ko'pgina kimyoviy reaksiyalarda ishtirok etadi.


Lizosomalar bir qavat membranaga ega bo'lgan va hajmi 0,2-0,8 mkm keladigan tuzilmalardir. Lizosomalarda oziq moddalarni parchalaydigan 40 ga yaqin gidrolitik fermentlar saqlanadi.
Hujayra markazi ikkita sentrioladan iborat bo'lib, yadroning yaqinida joylashadi. Sentriolalarning har biri 9 ta mikronaychadan tuzilgan. Hujayraning bo'linishida bo'linish dukini hosil qiladi.
Yadro sitoplazmadan membrana orqali ajralib turadi. Membranada teshiklar bo'lib, shu teshiklar orqali sitoplazma va yadro o'rtasida moddalar almashadi. Membrananing ostida yadroning yarim suyuq qismi-yadro shirasi bor. Unda xromosomalar va yadrochalar joylashadi. Yadrochalar dumaloq, to'q bo'yaluvchi tanacha bo'lib, unda ribosomalar sintezlanadi. Xromosomalar organizmning o'ziga xos bo'lgan barcha biologik belgilarini irsiy yo'l bilan nasldan naslga o'tkazadi. 1888 yilda nemis olimi V. Valdeyer aniqlab, ularni xromosomalar deb atagan. Xromosoma grekcha so`z bo`lib, “xromos”– bo`yoq, rang “soma” tanachalar deb atagan. Xromasomalar organizmning o`ziga xos bo`lgan barcha biologik belgilarini irsiy yo`l bilan nasldan-naslga o`tkazadi. U oqsillar va nuklein keotalarining yirik molekulalaridan tashkil topgan. Xromasomalar ipsimon yoki tayoqsimon shaklida bo`lib, uning soni turli o`simlik, hayvon hujayralarida turlicha bo`ladi. Xromasomalar tanamizdagi barcha hujayralarda bo`ladi. Dastlab 1956 yilda ko`rsatib berilgandek odam xujayralarida 46 tadan xromasomalar bo`ladi. Jinsiy xujayralar boshqa hujayralardan farq qilib, 23 tadan xromasomalar bo`ladi. Erkak va ayol hujayralari bir-biri bilan qo`shilganda 46 taga yetadi. Hujayraning bo`linishi xromasomalarni ipsimon 2 ta tizimiga ajralishidan boshlanadi. Xromasomalar kimyoviy tabiyatining aniqlanishi biokimyaning so`nggi yillarda qo`lga kiritgan eng katta yutug`i bo`ldi. Xromasolarning dezoksiribonukleyin (DNK) va ribonukleyin (RNK) kislotalaridan tashkil topganligi aniqlandi. Hozirgi vaqtda DNK da irsiy belgilar informatsiyalar kodlari saqlanishi, ya'ni DNK orqali hujayradan hujayraga, organizmdan organizmga, irsiy axborot o`tkazilishi isbotlangan. DNK molekulasi qo`shaloq siperal strukturasiga ega. Buni 1953 yildja Uotson va Krik ko`rsatib berishdi. Ular shu kashviyoti uchun Nobel mukofoti olishdi. RNK oqsil sintezida ishtirok etadi. Oqsil sintezida 20 ta amino kislota ishtirok etib, ularning sintezlanishi 1,5 min davom etadi. Xromasomada yanada mayda, oqsil molekulasi sintezini belgilab beradigan genlar bor. Gen irsiyat belgisidir. Genetika fanining eng katta yutug`i DNK molekulasidan gen ajratib olindi va sintez qilindi. Gen bir-biriga yaqin bo`lsa, ular belgilab beradigan belgilarnning naslda namoyon bo`lish ehtimoli shuncha katta bo`ladi. Odamning jinsiy hujayralarida xromasomalark soni 23 ta bo`lib, dibloid soni 46 ta, ya'ni 22 juft autosomoni (jinssiz xromasomalar) va 2 ta jinsiy xromasomani o`z ichiga oladi. Jinsiy xromaschomalar urg`ochi hujayralardan XX, erkaklarda XU ta deb belgilanadi. Barcha tirik hujayralar ko`payish hususiyatiga ega. Tirik organizm ko`payish orqali o`ziga o`xshash organizmlarni hosil qiladi.
Barcha hujayralar, to’qimalar, organizmlar ko’payish xususiyatiga ega. Tirik organizmlar ko’payish orqali o’ziga o’xshash organizmlarni hosil qiladi. Hujayra ikki xil: oddiy va murakkab bo’linish yo’li bilan ko’payadi.
Oddiy bo’linish, ya’ni amitoz ipsimon tuzilmasiz bo’linishdir, amitoz bo’linishda yadrocha uzunlashadi va so’ngra ikkiga bo’linadi. Yadrocha bo’lingandan so’ng yadro µam ikkiga bo’linadi. Yadro bo’linishi sitoplazma bo’linishi bilan ham tugallansa, bu holatda ikki yangi hujayra µosil bґladi. Ba'zi holatlarda yadro o’rtasida to’siqcha “yadro plastinkasi” hosil bo’lib, yadro ikkiga bo’linishi mumkin. Yadro bo’linishi jarayoni sitoplazma bo’linishisiz kechsa ikki yadroli hujayra hosil bo’ladi. Amitoz bґlinishda yadro interfaza holatida bo’lib, hujayra o’z funksiyasini bajaraveradi. Murakkab bo’linish-mitoz, ya’ni kariokinez bo’linish to’rt bosqichda ya’ni profaza, metofaza, anafaza va telofazada amalga oshadi.
1871 yili student Gamm va olim Levenguk erkak jinsiy suyuqligida jinsiy hujayralar-spermatozoidlarni topdilar. Spermatozoid so’zi urug’lik jonuvor degan ma’noni anglatadi. Spermatozoidlar jinsiy bezlarda (urug’donda) yetiladi.
Urg’ochi jinsiy hujayralarning (tuxum hujayralar) taraqqiyoti ovogoniy deyiladi. Tuxum hujayralar ko’pincha yumaloq shaklda bo’ladi va ularda moddalar almashinuvi boshqa hujayralardagiga qaraganda tez boradi. Tuxum hujayralar ko’payib, oxirida rivojlana boshlaydi. Ko’payishdan to’xtagan yosh tuxum hujayralar birinchi tartib ovositlar deb ataladi. Tuxum hujayra sitoplazma, o’zak va po’stdan iborat. Sitoplazmada Markaziy tanacha, organoidlar va kiritmalar bor. Tuxum hujayradagi sariq modda embrionning rivojlanishi uchun zarur oziq manbai hisoblanadi.