Termiz davlat universiteti yuridik fakulteti

O'qituvchilar hammani tortib olishadi

Maktabda o'qituvchi uchun o'quvchining juda muhim ko'rsatkichi uning mehnatsevarligidir. Xitoy maktablarida "o'qituvchining sevimlisi" degan tushuncha mavjud emas, chunki hammaga munosabat teng va betarafdir. Va barchaning akademik ko'rsatkichlari taxminan bir xil, chunki har bir talaba o'z chegarasida ishlaydi va o'qituvchilarning barcha sa'y-harakatlari bilan ular kerakli darajaga erishadilar. Samoviy imperiya uchun vaziyat bizning maktablarimizda bo'lgani kabi, sinfda ma'lum bir "yulduz", "prodigy", "maktabning g'ururi" mavjud bo'lganda, odatiy emas. U yerda bitiruvchilar bir xil yuqori bilimga ega bo'lib ketishadi. Barcha o'qituvchilar o'ta mas'uliyat bilan ajralib turadilar, ular natijaga yo'naltirilgan, o'quvchilarning yoshidan qat'i nazar, ularning asosiy vazifasi, ularga dasturga kiritilgan narsalarni har qanday narxda o'rgatishdir. Odatda Rossiyada o'qituvchilar har kimga va boshqalarga dars beradigan "Xudodan kelgan o'qituvchilar" ga bo'linadi,"kamarni tortib oladiganlar" bilan shug'ullanadiganlar va omadsiz o'quvchilar uchun va kasb-hunar maktablarida joy bo'ladi. Xitoy ta'lim tizimi uchun kambag'al talabalar va a'lo darajadagi talabalarga bo'linish mavjud emas, har bir talaba imkon qadar maksimal darajaga erishadi va natijada tirishqoqlik bilan qolganlarga hamohang bo'lib ma'lum natijaga erishadi.
Xitoy bolalarida tarbiyalanadigan asosiy xususiyatlar fenomenal tirishqoqlik, qat'iyatlilik va sekinlikdir (bu yerda topshiriqni bajarish tempi va tezligi muhim emas, asosiysi natijaga erishish). Har qanday bolada ular uning salohiyatini, kuchli tomonlarini topishga muvaffaq bo'lishadi va nima bo'lishidan qat'i nazar, uni rivojlantirish kerak. Shuning uchun ham turli sohalarda va turli xil ijtimoiy darajalarda barcha mutaxassislar o'z ishlarini yuqori darajada bajaradilar.

Oqsoqolning irodasi - bu qonun

Bolalarning ota-onalariga va barcha kattalarga bo'lgan munosabati, asosan, Xitoyda, yoshidan qat'i nazar, juda hurmatlidir. Katta avlod - bu kichkina bola, o'spirin va talaba uchun beqiyos hokimiyat. Ular kattalar bilan tortishmaydi, qarama-qarshilik qilmaydi, ularning so'zlari shubha va munozaralarga duch kelmaydi. Bolalar itoat qilishlari va itoat qilishlari kerak. Xitoy oilasida oqsoqolning irodasi qonundir.
Xitoylik kishi uchun "yo'q" so'zi yo'q, agar biz uni eshitsak, biz qandaydir bo'shliqni topib, nimanidir o'ylab topishimiz mumkinligini tushunamiz. Va bizning bolalarimiz ham asosiy narsa kelishuvga erishish va umumiy tilni topish imkoniyatini anglash bilan o'sadi. Xitoyda bu ishlamaydi. Juda qat'iy qoidalar mavjud, bu qanday sohaga tegishli bo'lishidan qat'i nazar, bu yerda "tugatish" va "moylash" mumkin bo'lmaydi. Qoidalarni buzganlik uchun jazo tayinlanadi va boshqa hech narsa yo'q. Xitoy tizimi qat'iy va mutlaqo moslashuvchan emas.
Janubiy Koreyada yuksalish arafasida “tabiiy resurslar cheklangan, ijodga esa chegara yo‘q” degan shior ko‘tarilgan ekan. Bu – yuksak intellekt komil inson fazilatlarining gultojiga aylantirishni anglatar edi.
Yaponiyaning “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunida maktabga tinchlik va insoniylik ideallariga amal qiluvchi millatni shakllantirish missiyasi yuklatilgan. Ya’ni: shaxs sifatlarini to‘liq rivojlantirish; tinchlikparvar davlat va jamiyat quruvchilarini tarbiyalash, haqiqatparvarlik va adolatlilik; shaxsiy erkinlik; mehnatsevarlik; mas’uliyatlilik; mustaqil fikrlilik; o‘zgalar bilan hamkorlik, mustaqil fikrga egalik; an’anaviylik bilan zamonaviylikni anglash; xalqaro hamkorlikka tayyorlik; kundalik turmush malakalariga egalik; ruhan va jismonan kuchlilik; o‘zini baxtli va boshqalar bilan uyg‘un qila olish fazilatlari shakllantirilmoqda.
Yapon yoshlarida 16 ta fazilatni shakllantirish belgilab berilgan. 16 fazilat 4ta guruhga bo‘linadi. Bular: 1) shaxsiy sifatlar: erkinlik, o‘ziga xoslikni rivojlantirish, mustaqil bo‘lish, o‘z xohishlarini idora qila olish, piyetet(ehtirom) tuyg‘usiga egalik; 2) oila boshlig‘iga xos sifatlar: o‘z uyini mehr-muhabbat, halovat va tarbiya maskaniga aylantira olish; 3) ijtimoiy sifatlar: o‘z ishiga sadoqat, jamiyat farovonligiga hissa qo‘shish, ijodkorlik, milliy (ijtimoiy) qadriyatlarni hurmat qilish; 4) fuqarolik sifatlari: vatanga sodiq bo‘lish, davlat ramzlarini qadrlash, ijtimoiy faollik, eng yaxshi milliy fazilatlar sohibi bo‘lishni o‘rgatadi.
Yaponlarning harakatchanligi, sabr-toqati, odobi va tabiatga bo‘lgan muhabbati ko‘pchilikka o‘rnak.
Kunchiqar yurt vakillarining xarakteri, muomala madaniyati bolaligidan oilada vaqt sinovidan o‘tgan an’analar asosida shakllantiriladi. Ushbu mamlakatda yaqqol ko‘zga tashlanadigan jihatlardan biri — xalqning avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan an’analarga sodiqligidir. Bolalar ham mana shu qadriyatlar, xususan, ota-ona va farzandlar o‘rtasidagi o‘zaro hurmat, mehr-oqibat asosida tarbiya topadi. Oilada bola tarbiyani asosan onasidan oladi. Chunki yapon ayollari farzandini go‘dakligidan maxsus mato yordamida beliga bog‘lab, uy yumushlarini bajarib yuraveradi. Shu jarayonda bolasi bilan suhbatlashib, kundalik faoliyat bilan tanishtiradi, zarur ko‘nikmalarni berib boradi. Ko‘pincha yapon bolalarining yurishdan avval tili chiqishining sababi ham shundan. Bu an’ana hozirgacha davom etadi: yapon ayoli qayerga bormasin va nima bilan band bo‘lmasin, farzandi hamisha yonida — ko‘ksida yoki belida bog‘langan bo‘ladi.

Yaponlar farzandini 3 yoshdan keyingina maktabgacha ta’lim muassasasiga beradi. Ungacha bolani uyda o‘zlari tarbiyalashga odatlangan. Shu bilan birga, ular bolani go‘dakligidanoq insonlar va atrofdagi barcha narsalarga e’tiborli bo‘lish hamda hurmat bilan qarashga o‘rgatadi.
Yapon oilalarida doim tartib-intizom saqlanishi lozim. Biroq ular buning uchun bolaga ovozni baland ko‘tarish, uzoq-uzoq «ma’ruzalar» o‘qish, quloqning unisidan kirib, bunisidan chiqib ketadigan nasihatlarga hojat yo‘q, deb hisoblaydi. Jismoniy jazo haqida-ku, gap ham bo‘lishi mumkin emas. Hamma gap bir-birini tushunish, eshita olishda. Onalar farzandlariga xuddi kattalardek muomala qiladi — barcha savollariga batafsil javob berib, ular bildirgan fikrlarni diqqat bilan eshitadi. Agar bola o‘yinchog‘ini sindirib qo‘ysa yoki biror nojo‘ya ish qilsa, onasi uni jazolamaydi, shunchaki, «sen uni azoblading», deya oddiygina tushuntiradi.

Keling, endi yaponlar o‘z farzandlarida qanday qilib ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirishi haqida suhbatlashamiz. Bu juda oddiy — har birimiz uyda yoki ta’lim muassasasida bu usuldan foydalani¬shimiz mumkin.

Yapon pedagoglari bu usulni “Nomsiz ranglar” deb ataydi. Uni dizaynerlar — Yusuki Imai va Ayami Motekilar o‘ylab topgan. Bu usul, hatto 2012-yili Yaponiyada o‘tgan “Kokiyo dizayn” taqdirlash marosimida bosh mukofotga loyiq ko‘rilgan.

Bunda yosh o‘rganuvchilarning oldiga ranglar solingan 10 ta idish qo‘yiladi. Idishning ustiga rang nomi yozilmaydi, faqatgina uning ichidagi ranglardan foydalanilgan nuqtachalar aks ettiriladi. Nuqtalarning o‘lchami turlicha bo‘ladi. Dizaynerlarning maqsadi — shu orqali bolaning o‘ylash va o‘rganish malakasini o‘zgartirish. Bunda bola ranglarni aralashtirib, qanday rang hosil bo‘lganini ko‘radi va o‘zicha mulohaza yuritadi. Masalan, bola pushti va ko‘k rangli ikki nuqta aks ettirilgan idishga qaraydi. Hozircha bu idish ichidagi ikkita rangdan qanday rang hosil bo‘lishini bilmaydi. U mutaxassislar aytganidan so‘ng idishlarni siqib ko‘radi va pushti hamda ko‘k ranglardan siyoh rang hosil bo‘lishiga guvoh bo‘ladi. Bu nihoyatda qiziqarli jarayon.
Yana bir misolni olaylik. Siyohrang idishda katta ko‘k va kichkina pushti rang nuqtalar aks ettirilgan. Bu oz miqdorda pushti va ko‘p miqdorda ko‘k rangni aralashtirib ko‘r, degani. Bola amaliyotni bajaradi va uning ko‘z o‘ngida to‘q ko‘k rang hosil bo‘ladi. Keyingi bosqichda bolaga istalgan ikkita rang aytilib, ulardan qanday rang paydo bo‘lishi mumkinligi so‘raladi. Kichik ijodkor uni o‘zicha o‘ylab, tasavvuridagi ranglarni aytadi. Bola bu usulni o‘rganib olgach, o‘zi istagan ranglarni qorishtiradi va shu tariqa o‘zi uchun yangi ranglarni kashf etib boradi. Ranglar bilan ishlashning oson va zavqli bu usuli bolada ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirib, yangilik yaratishga bo‘lgan istagini oshiradi.
Ko‘rinib turibdiki, yaponlar farzandini to‘kis oila, ota-ona mehri, g‘amxo‘rligi bilan ulg‘aytirishdan tashqari, uning qobiliyatlarini yuzaga chiqarish, ijodkorligini shakllantirishga ham alohida e’tibor qaratadi. Oilada to‘g‘ri tarbiya topgan bola kelajakda o‘z yo‘lini belgilay oladi. Demak, dunyoda «Yaponlar juda aqlli bo‘ladi-da», degan gaplarning paydo bo‘lishi zamirida xalqning azaliy an’analarga sodiqligi hamda oilada bolani to‘g‘ri tarbiyalash usuli yotadi!

Yapon bolalarini tarbiyalashdagi beshta sir

Yapon bolalari tarbiyali, odobli, oqko‘ngil va kamdan-kam hollarda o‘z hissiyotlari ustidan nazoratni yo‘qotadi. AdMe nashri ana shunday mustahkam tarbiyaning besh sirini taqdim etdi.

Ona va bola juda yaqin: “amae”ning muhimligi

Yaponiyada ona va bola juda yaqin. Bu yaqinlik maishiy hayotda ham aks etadi: ona va bola birga uxlaydi, ona bolani uzoq vaqt ko‘tarib yuradi. Birga uxlash va bolani ko‘tarib yurish haqida yapon badiiy adabiyotida ko‘plab eslatmalarni topish mumkin. Ona-bola aloqasi hissiy darajada aks etadi: ona bola qilayotgan hamma narsani mehr, sabr va g‘amxo‘rlik bilan qabul qiladi.
“Ikudzi” prinsipiga asosan (bola avval xudo, keyin xizmatkor), besh yoshgacha bolaga hamma narsa mumkin. Bu ko‘plab xorijliklar o‘ylaganidek irodasizlik va bo‘ysunmaslik emas. Bu bolada “men yaxshi va sevimliman” tushunchasini hosil qilish hisoblanadi.
Bunday munosabat “amae”ning shakllanishiga hissa qo‘shadi. Bu so‘zning boshqa tillarda muqobili yo‘q. “Amae” — bolalar va ota-onalar o‘rtasidagi munosabatlar asosi bo‘lib, bolalar to‘laligicha ota-onalariga va ularning mehriga suyanishi mumkin. Qariyalar esa katta yoshli bolalaridan xuddi shu narsani qabul qilib oladi.

“Ikudzi” tizimi: xudo, xizmatkor va teng

“Ikudzi” tarbiya tizimiga asosan, bola besh yoshgacha — xudo, besh yoshdan 15 yoshgacha — xizmatkor, 15 yoshdan boshlab — teng hisoblanadi.
Aslida, “ikudzi” falsafasi inson manfaatlari ikkinchi darajaga tushadigan jamoaviy jamiyat a’zolarini tarbiyalashga yo‘naltirilgan. Bu o‘ziga xos stress, yapon ota-onalar shunday sharoitlarda tizimda o‘z o‘rnini topadigan va o‘z qadrini yo‘qotmaydigan barkamol shaxsni tarbiyalashga harakat qiladi.
Birinchi bosqichda (xudo) ular bolani cheksiz mehr va ko‘mak bilan o‘rab oladi. Ikkinchi bosqichda (xizmatkor) bu mehr hech qayerga ketmaydi, shunchaki bola jamiyat qoidalarini faol o‘rganadi va unda o‘z o‘rnini topishga harakat qiladi. Bunda dastlabki yillarda shakllangan onaga kuchli bog‘lanish bolaga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bola onasining jahlini chiqarmaslik uchun o‘zini to‘gri tutishga harakat qiladi.
Qiziq tomoni shundaki, yapon ta’lim muassasalarida nafaqat ta’limga, balki tarbiyaga ham alohida e’tibor qaratiladi, ularda atrofdagilarning eng yaxshisi va eng yomoni tushunchasi mavjud emas.
Uchinchi bosqichda (teng) bola jamiyatning shakllangan a’zosi hisoblanadi. Uni tarbiyalashga kech bo‘ladi va ota-onalar o‘z urinishlari hosilini yig‘ib olishi kerak bo‘ladi.

Oilaning yuqori ahamiyati

Qoidaga ko‘ra, bola tarbiyasi bilan ona shug‘ullandi. Ular bolalar bilan ko‘p vaqt o‘tkazadi. Yaponlar bolani uch yoshdan oldin bolalar bog‘chasiga berish kerak emas, deb hisoblaydi. Asosiysi, bolani buvisiga berish yoki enaga yollash ma’qullanmaydi. Biroq bunda kengaytirilgan oilaga katta ahamiyat beriladi: bolalar bobo va buvilar hamda boshqa qarindoshlar bilan faol muloqotda bo‘ladi. Avlodlar o‘rtasidagi munosabatlar ta’sirchanlik va diqqatga asoslanadi, bu yerda keksalarning fikrlari tinglanadi. Oila — bu “amae” hukmronlik qiladigan va har doim qo‘llab-quvvatlaniladigan va g‘amxo‘rlik qilinadigan doira.

Shaxsiy misol

“Yaponiya. Uni qanday tushunish kerak” kitobi muallifi Ikeno Osamu qiziq bir tajriba haqida yozadi. Yapon onalari va yevropalik onalardan bolalari bilan birga piramida yig‘ish so‘ralgan. Yapon onalari dastlab o‘zlari yiqqan va keyin bolalardan takrorlashni so‘ragan. Agar bolalar biror narsani o‘xshata olmasa, ular ishni qayta boshlagan.
Yevropalik onalar esa boshqa taktikani tanlagan: ular bolalarga piramida qanday yig‘ilishini batafsil tushuntirgan. Keyin esa bolalarga ishni bajarishni taklif qilgan. Ko‘rinib turibdiki, yapon onalari “men kabi qil” tushunchasini bergan bo‘lsa, g‘arblik onalar faqat nazariyani tushuntirib, bolalarni hammasini o‘zi bajarishga majbur qilgan.
Shuning uchun yapon ta’limi va tarbiyasi “hijjalovchi” deb ataladi. Yapon onalar kamdan-kam hollarda bolalarni qilib ko‘rmagan ishini qilishga majburlaydi. Ular avval misol ko‘rsatib, bolada shu ishni qilishga xohish uyg‘otadi.

Hissiyotlarga munosabat

Bolaga jamoaviy jamiyatda yashashni o‘rgatishdan oldin atrofdagilar hissiyoti va manfaatini ko‘rish va hurmat qilish nima ekanligini tushuntirish kerak.
Shuning uchun yapon ayollari o‘z navbatida bolalarning sezgirligini hurmat qiladi. Ular bolalarga ortiqcha bosim o‘tkazmaydi, uyaltirmaydi, balki bolakaylarning hissiyotlarini uyg‘otadi. Misol uchun, agar bola mashinani sindirib qo‘ysa, yapon ona “Mashinaning joni o‘g‘riyapti, u hozir yig‘laydi”, — deydi. Yevropalik ona esa “Bunday qilma, bu yaxshi emas. Mashinani sotib olish uchun qancha ishlash kerak”, — deydi.
Yaponlarning o‘zi ularning usullari yagona to‘g‘ri usul ekanligini tasdiqlamaydi. So‘nggi vaqtlarda g‘arb qadriyatlari ularning an’analariga katta ta‘sir ko‘rsatmoqda. Biroq yaponcha yondashuvning asosiy tamoyili bolalarga sokinlik, sabr va to‘liq mehr bilan yondashuv hisoblanadi.