Термиз давлат университети

МАДАНИЯТ ФАЛСАФАСИ 
- 
маданиятнинг моҳияти, ривожланиш 
қонуниятлари, тараққиёт бос-қичлари ва истиқболларини яхлит, бир бутун 
ҳодиса сифатида ўрганувчи фалсафий фан. М. фал. бағридан фан сифатида 
ажралиб чиққани учун ҳам улар ўртасида узвий боғликдик бор. Хусусан, фал-
ий қонунлар ва категорияларни билиш маданият ривожланиши муаммоларини 
назарий-методологик жиҳатдан тўғри ечиш учун замин яратади. Айни пайтда 
М.ф. маданиятнинг хилма-хил кўринишларини конкрет тахдил қилиш асосида 
фал-ий қонунлар ва тушунчаларнинг мазмунан бойиши, фал.нинг ижтимоий 
амалиёт билан алоқасининг кенгайиши ва чуқурлашишига, у илгари сураётган 
хулосалар ва қоидаларнинг конкретлашувига хизмат қилади. М.ф. ижтимоий 
тараққиётнинг субъектив томонларига, кишилар фаолияти билан боғлиқ 
жиҳатларига алохида эътибор беради. Шу билан бирга у маданий 
жараёнлардаги типиклик, қонуниятлилик, мохиятлиликни тадқиқ қилишини 
ҳам таъкидлаш зарур. М.ф. ўз предмети доирасини маданият билан 
чегаралайди. Маданият эса қанчалик кенг талқин қилинганида ҳам бутун 
жамиятни қамраб ололмайди. М.ф. бошқа фанлар маълумотларидан 
фойдаланиш билан бирга ўзининг эмпирик материалларини йиғади ва таҳлил 
қилади. М.ф. ижтимоий-гуманитар фанлар билан ўзаро таъсирда бўлиб, 
уларнинг категорияларидан фаол фойдаланади. Мас, фал. фанидан «фаолият», 
«тараққиёт», «ворислик», «бошқарув» каби категория-ларни қабул қилиб олиб, 

---

153 
ўзининг «маданий фаолият», «маданий тараққиёт», «маданий ворислик», 
«маданиятни бошқарув» каби категорияларни ишлаб чиқади. М. наз-ий таҳлил 
обьекти сифатида жуда кадимий иддизга эга. Шарқца Будда, Конфуций, 
Зардушт, Ғарбда антик фал. намояндалари қарашлари бунга мисол бўла олади. 
Аммо узоқ вақт маданиятшуносликка оид тадқиқотлар фал., тарих, 
антропология каби фанларнинг таркибий қисми сифатида ривожланиб келди. 
МАТЕРИЯ — борлиқдаги моддий нарсалар, ҳодисалар ва жараёнларнинг 
умумий хусусиятларини ифодаловчи фалсафий тушунча. Объектав 
реалликдаги турли хил нарсалар, ҳодисалар умумий хоссаларининг 
мавжудлиги, уларнинг моҳияти нимадан иборат, деган масалалар инсониятни 
қадимдан қизиқтириб келган. Моддий оламдаги нарсалар, ҳодисалар асосида 
ётувчи бирламчи негизни, 
суб-станцияни 
ахтариш фал.да М. тушунчасининг 
вужудга келиши ва ривожланишига олиб келди. Моддий оламдаги нарса ва 
ҳодисалар турли—туман бўлиб, ўзига хос ва умумий хоссаларга эга. 
Уларнинг моҳиятини белгиловчи умумий хоссалар, биринчидан, объектив 
реаллик сифатида инсон онгига боғлиқ бўлган ҳолда мавжудлиги, уларни 
яратиб ҳам, йўқотиб ҳам бўлмаслиги, иккинчидан, ҳар қандай нарса ва 
ҳодисалар доимо ўзгаришда, ривожла-нишда бўлиши, яъни улар доимо 
ҳаракатда, фазо ва вақтда яшайди, учинчидан, инсон ўзинининг наз-ий ва 
амалий фаолияти жараёнида нарса ва ҳодисаларнинг ўзига хос ва умумий 
хоссаларини, уларнинг моҳиятини билиб бориш мумкинлигидир. Борлиқнинг 
моддий шаклига хос бўлган, унинг моҳиятини белгиловчи мана шу умумий 
хусусиятлар энг умумий фал-ий тушунча М.да ўз ифодасини топади