Термиз давлат университети

Формацион ёндашувлар. 
Формация деганда қандайдир эмпирик жамият (инглиз, франсуз ёки 
бошқа) геополистик жамият (шарқ, Ғарб) эмас, балки жамият ижтимоий 
тузилмасининг негизини ташкил этувчи жамият тушунилади. Яьни, 
формация – жамиятнинг муайян тарихий типидир. Ҳар бир формациянинг 
асосини ўзига хос ишлаб чиқариш усули ташкил этиб, унинг структурасида 
ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқариш қуроллари, уларнинг 
ривожланиш даражаси ва характери муҳим аҳамият касб этади. Уларнинг 
ижтимоий ҳаётнинг бошқа соҳалари билан боғлиқ бўлиб, ишлаб чиқариш 
муногсабатлари сиёсий ҳуқуқий устқурмага, шунингдек ижтимоий онгнинг 
бошқа шаклларига нисбатан асос, базис рўлини ўйнайди.
Формацион таьлимотга кўра жамиятнинг қуйи шаклдан юқори 
шаклларга, ибтидоий жамоа тузумидан қулдорлик жамияти орқали 
феодализмга, ундан капитализмга ҳамда энг олий мақсад, инсониятнинг 
“олтин” асри коммунизмга қараб ҳаракат қилди. Бир формациядан 
иккинчисига ўтиш янги ишлаб чиқариш кучлари ва эскириб қолган ишлаб 
чиқариш муносабатлари ўртасидаги зиддиятлар ҳамда ихтилофлар 
натижасида юзага келадиган ижтимоий инқилоб орқали содир бўлади.
XIX асрнинг охири – XX аср ўрталарига келиб, формацион таьлимот 
нафақат ижтимоий назария бўлибгина қолмай, балки кучли эьтиқодга 
таянган мафкура таьлимот даражасигакўтарилади. Россияда 1917 йил октябр 
тўнтариши ва айниқса, 1945 йилдан сўнг “реал социализм” деб аталмиш 
мамлакатларнинг расмий мафкурасига айланди. Айни пайтда Марксизмнинг 
танқиди Ғарбнинг бу мамлакатларга қарши йўналтирилган мафкуравий 
қарашининг мухим йуналишлари-дан бири бўлиб қолди. Социалистик тизим 
инқирозга юз тутганидан сўнг формацион таьлимот танқиди, айниқса 
постсоциолистик маконда янада кенгроқ ва кескинроқ тус олди. У бир қатор 
хусусиятларга кўра танқид қилинади. Хусусан, у ўзига хос Ғарбий Европа 
тарихини бутун жаҳон тарихига кўчириш асосида ишлаб чиқилганлиги 
ижтимоий – иқтисодий омилнинг ролини мутлоқлаштирган ҳолда,бошқа 
омиллар 
айниқса,жамиятнинг 
маьнавий 
соҳаси 
аҳамиятини 
қашшоқлаштириб,уни фақат антогонистик синфлар манфаатлари инькоси 
сифатидагина қаралган тарихий билишда уни асоссиз равишда ягона 
эвристик концепция ролини бажаради, деган хулосалари шулар 
жумласидандир.

---

26 
Ҳозирги замон тарихини капитализм ривожи истиқбол-ларини 
англашда, формацион таьлимот хулосаларининг хақиқатга мос келмаслиги, 
“реал социализм” мамлакатларида амалга оширилган кенг қамровли 
социалистик тажрибанинг муваффақиятсиз интиҳоси марксизмча тарихий 
концепциянинг танқидини хал этувчи аргумент бўлди.