Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

1.6 Issiqlik uzatish mexanizmi

Issiqlik uzatish mexanizmi yoki terimgulyatsiyaning jismoniy tarkibiy qismi, tanadan ortiqcha issiqlikdan xalos bo'lish jarayoni. Doimiy harorat qiymati issiqlikni teri orqali olib tashlash (o'tkazuvchanlik va konvektsiya bilan), radiatsiya va namlik bilan saqlanadi.

Issiqlikni uzatishning bir qismi terining termal o'tkazuvchanligi va yog 'tolasi qatlami tufayli yuzaga keladi. Jarayon ko'p qismi qon aylanishiga to'g'ri keladi. Shu bilan birga, inson terisidan issiqlik ularni (konstruktsiya) yoki atrofdagi havo (konvektsiya) olib borishda qattiq sub'ektlarga beriladi. Konvektsiya issiqlik o'tkazmasining muhim qismidir - inson issiqligining 25-30% havoga yuqadi.


3-rasm
Radiatsiya yoki nurlanish - bu insoniy energiyani kosmosga yoki atrofdagi haroratli narsalarni berishdir. Nurlanish insonning issiqligining yarmini egallaydi.
Va nihoyat, terining yoki nafas olish organlaridan namlikni bug'lash, bu issiqlik yo'qolishining 23-29% tashkil etadi. Haroratning haroratining harorati ko'rsatkichidan kattaroq, tana bug'lanish bilan faollashadi - tana yuzasi keyinroq qoplanadi.
Agar atrof-muhit harorati tananing ichki ko'rsatkichidan ancha yuqori bo'lsa, bug'lanish samarali sovutish mexanizmi bo'lib, boshqa barcha ishlarni to'xtatadi. Agar tashqi tashqi harorat hali ham qo'shilsa, u (ya'ni suvni bug'lash) supurish qiyinlashtiradi, bu esa bir kishi haddan tashqari qizib ketishi va issiqlik zarbasini oladi.
XULOSA
Inson organizmi issiqqonli bo’lib bu uni tashqi muhitning har xil sharoitlariga moslashishini belgilab beradi. Organizmdagi energiya almashinuvi asab tizimi orqali boshqariladi. Tana harorati doimiyligini mo’tadil holatda saqlanishi insondagi moddalar almashinuvini normal holatda kechishiga sababchi bo’ladi. Inson organizmidagi tana haroratining buzilishi boshqa organlar faoliyatiga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Masalan tana haroratining ko’tarilishi oqsillarning ivib qolishiga olib keladi. Ovqat hazm qilish sistemasiga salbiy ta’sir ko’rsatib hazm faoliyatini izdan chiqarishi mumkin. Shu sababli organizmdagi tana haroratini boshqaruvchi yuqori asab tizimi faoliyati murakkab sistema hisoblanadi.
Oʻsmirlik davrida – tana haroratining sezilarli oʻzgarib turishi kuzatiladi. Chunki bu davrda insonda gormonal yetilish holatlari kechayotgan boʻladi. Qizlarda tana harorati 13-14 yoshlarida stabil holatga keladi, oʻgʻil bolalarda esa 18 yoshdan keyin stabillashadi. Odatda, erkaklar tana harorati ayollarnikidan 0,5 °C​ ga pastroq bo‘ladi. Tana harorati tashqi muhit ta’sirlarida ham o‘zgarib turadi, masalan jismoniy zo‘riqish vaqtida, ma’lum bir mahsulotlarni iste’mol qilganda (achchiq va o‘tkir mahsulotlar), stress vaqtida, qo‘rqqanda, hatto aqliy mehnat bilan ko‘p shug‘ullanganda harorat ko‘tariladi.
1 yoshgacha bo‘lgan bolalarda termoregulyatsiya funksiyasi hali to‘liq shakllanmagan bo‘lganligi sababli, kichik ta’sir natijasida ham tana harorati o‘zgarib qolishi mumkin. Ayniqsa, 3 oylikkacha bo‘lgan bolakaylarda bu holat tez-tez kuzatiladi. Ota-onalar tana harorati ko‘tarilganda vahimaga tushib qolishadi. Biroq bolalarda tana haroratining 37-38 °C​ ko‘rsatkichlarda bo‘lishiga quyidagi omillar ham sabab bo‘lishi mumkin.
Barcha «bilgan», tana haroratining normal ko‘rsatkichi – 36,6 °C atrofida​. Aslida, tana harorati normada shunday ko‘rsatkichda bo‘lishi kerakmi?!
Umuman olib qaraganda, 36,6 °C​ ko‘rsatkich faqatgina o‘rtacha hisoblangan sondir. Aslida, tana haroratining normal ko‘rsatkichi aniq bir ko‘rsatkichda emas, balki ma’lum diapazon oralig‘ida bo‘ladi – 36,0 °C​ dan 37,2 °C​ gacha. Organizm 37,0 °C haroratda mukammal ishlaydi. Normal tana harorati esa, har insonning yoshiga, jinsiga, vaqtga, jismoniy faolligiga va boshqa bir qancha omillarga bogʻliq holda maʼlum diapazonda oʻzgarib turadi. Inson o‘z tana haroratini tez-tez o‘lchab turib, o‘zi uchun normal bo‘lgan ko‘rsatkichni bilib olishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Inson yoshi kattalashgan sari temperaturasi pasayib boradi, bolalik davrida esa tana harorati yuqori ko‘rsatkichlarda bo‘ladi. Shuning uchun ba’zi hollarda 36,0 °C​ kattalar uchun normal hisoblanadi. Bolalar uchun esa, bu ko‘rsatkich gipotermiya bo‘lib hisoblanadi.