Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

15
4.SUBTROPIK IQLIM MINTAQASI VA TABIAT ZONALARI(O‘rmon dasht va Dasht, Chalacho‘l va cho‘l)
Subtropik iqlim mintaqasi 40° sh. k. dan Meksika qo‘ltig‘ioralig‘idagi hududlarni egallaydi. Issiq, sernam yoz va iliq,sernam qish bu mintaqaning asosiy xususiyatidir. Tinch okean qirg‘oqlari O‘rta dengiz subtropik iqlim tiðiga xos bo‘lib,sovuq Kaliforniya oqimi ta’sir etadi. Qishi iliq (+6 °C dan +8 °C gacha), nam keladi, yozi esa quruq va iliq bo‘ladi. U Amerika Qo'shma Shtatlarining janubida va Meksikaning shimolida tarqalib, materikning keng hududlarini egallaydi, bu esa odamlarning yashashi uchun noqulay sharoitlarning shakllanishiga yordam beradi. 3 ta sektor mavjud.G'arbiy - Tinch okeani sohilida. Yog'ingarchilik miqdori shimoldan janubga qarab kamayadi va yiliga 2000 mm dan oshmaydi. Qishlari salqin, ammo harorat ijobiy. Yoz issiq, o'rtacha harorat 22 ° C ga etadi.Markaziy - Kordilyer va cho'llar. Tabiiy sharoit inson hayoti uchun qulay emas. Yillik kam yogʻingarchilik, materikda hosil boʻlgan havo massalarining hukmronligi, katta harorat diapazonlari: qishda -8° dan yozda +32°C gacha. G'arbdan sharqqa tomon yo'nalishda kontinentallik kamayadi.Sharqiy - Atlantika sohillari. Iqlim musson aylanishi ta'sirida shakllanadi. Yog'ingarchilikning sezilarli miqdori (yiliga 1000-2000 mm) tufayli botqoqlanish mavjud. Qishlari issiq va yumshoq, Floridada sovuq davrning o'rtacha harorati 0 ° C dan + 24 ° C gacha. Yozi issiq, oʻrtacha harorat +30° dan oshadi O‘rmon-dasht va dasht zonasi. Kanada taygasidan janubda, AQSh ning aralash va keng bargli o‘rmonlaridan g‘arbda joylashgan. Uning tarkibiga Markaziy tekisliklarning g‘arbiy, Missisipi daryosining o‘ng sohilidagi qismi, Buyuk tekisliklarning shimolidagi shimoliy va janubiy Saskachevan daryo oralig‘i kiradi. Radiasiya balansi shimoldan janubga tomon 30 kkal/sm2 dan 50 kkal/sm2 gacha o‘zgarib boradi. Zonaning o‘tkinchi xarakterli 16
xususiyatlari tuproq-o‘simlik qoplamida va hayvonot olamida aniq seziladi. Shimoliy o‘rmon-dashtda chimli-podzol, o‘rmon bo‘z va ishqorsizlangan qora tuproqlar, janubiy qismida preriya qora tuproqlari keng tarqalgan. Tuproqlarning qoramtir gumus qoplamida 3-6% gacha chirindi bor. O‘simlik qoplami o‘tloq-dasht va o‘rmon tiplaridan iborat. O‘rmon-dasht zonasi inson xo‘jalik faoliyati ta’sirida qadimdan yaxshi o‘zlashtirilgan. Shuning uchun asl preriya landshaftlari saqlanmagan. Zona hududida don ekinlaridan bug‘doy, arpa, zig‘ir, makkajo‘xori, suli ko‘p ekiladi. kashtan va qora tuproqlarida chalov, betaga, bizon o‘ti eng ko‘puchraydi.Zonalarning shimoliy va sharqiy qismlarida qalin o‘tlarning bo‘yi 1,5 m gayetadi. Buyuk tekisliklarda o‘t o‘simliklar ancha siyraklashadi,tikanli butalar, janubda, hatto, dub, akatsiya kabi daraxtlaruchraydi. Asosiy hayvonlari bizon, bo‘ri, tulki, kiyik, skuns(badbo‘y), opossum, oqboshli burgut va boshqalardan iborat.Chala cho‘l va cho‘l zonasi Kordil’eraning baland tog‘lar bilan o‘ralgan tog‘ oralig‘i platolarini – Katta Havzani o‘z ichiga oladi. Bu hududning yillik radiasiya balansi dasht zonasining radiatsiya balansiga juda yaqin. Yog‘in miqdori 300-200 mm va undan ham kam. Mumkin bo‘lgan bug‘lanish miqdori yog‘in miqdoridan 4-7 marta ko‘p. Tog‘ oralig‘i botiqlarida relyefning tekislik va yassi balandlik shakllari bilan almashinishi iqlim va landshaftlarning o‘zgarishiga ta’sir etadi. Natijada past joylarda cho‘l va balandlik massivlarida chala cho‘llar vujudga kelgan. Quruq iqlim sharoitida och kashtan, och qo‘ng‘ir va sho‘rxok tuproqlar shakllangan. O‘simlik qoplami kserofitli butachalardan – shuvoq va sho‘ralardan iborat. Zona hududida yaylov chorvachilik xo‘jaligi yaxshi rivojlangan. asosiy o‘simligi qora shuvoq, kaktus (bo‘yi 4 — 9 m), yukka (daraxtsimon doimiy yashilo‘simlik) qo‘ng‘ir-jigarrang tuproqlarda o‘sadi. Sudralib yuruvchilar (qora ilon) va kemiruvchilar, 17

qalqondorlar yashaydi.