Termiz davlat universiteti psixologiya kafedrasi

boshqarib  bo‟lmaydigan
  jarayon  deb    ta‘kidlaydilar.  Lekin  uni  butunlay 
boshqarib    bo‘lmaydigan    stixiyali  ravishda    tartib    topadigan  jarayon  deb    atash 
noto‘g‘ri,-bu hol aniq maqsadni ko‘zlab ta‘lim berish g‘oyasining o‘ziga zid bo‘lar 
edi.  Biroq  o‘qituvchi  ta‘limni  tashkil  etadi,  unga    rahbarlik  qiladi,  uni  amalga  
oshiradi  va  yo‘naltiradi,  degan  fakt    ta‘lim  etarli  darajada  boshqariladigan  va 
tartibga  solinadigan  jarayondir  degan    ma‘noni  anglatmaydi,  chunki  biz 
boshqariladigan ta‘lim deb,  shunday,  shunday ta‘limni  ayta olamizki, bunda  har 
bir  bolaning  harakatidagi  har  bir  qadam    nazorat  qilinadi,  o‘qituvchi  har  bir 
o‘quvchining  har  bir  bosqchida    muayyan  bilimlarni  o‘zgartirishi  yoki  muayyan 
ko‘nikma  va  malakalar    hosil  qilishi  haqida  uzluksiz  axborot  olib  turadi,  yangi 
material  avvalgi  materialni  o‘zlashtirish  xarakteriga    qarab    taqdim    qilinadi. 
Albatta,  o‘qituvchi    ta‘lim  jarayonida    o‘quvchilarning    bilimlarini  o‘zlashtirish 
jarayonini  va  aqliy    rivojlanishning  borishi  har  bir  paytda,  har    bir  o‘quvchiga  
nisbatan  hamma  tafsilotni nazorat qilmaydi va nazorat qila olmaydi. 
 O‘qituvchi  o‘quvchilar  tomonidan    material    qanday  o‘zlashtirilayotgani 
haqida    juda  umumiy  tasavvurgagina  ega  bo‘ladi,  o‘qitishda  esa  u  odatda  har 
kimning  individual  imkoniyatlarini  emas,  balki  o‘rtacha  o‘qiydigan  o‘quvchi 
ko‘zda    tutadi.  Mumkin  bo‘lgan  yo‘llardan  biri-o‘zlashtirish  jarayonini  berilgan 
topshiriqni o‘zlashtirish jarayoni sifatida maxsus tashkil etishdir. Bu jihatdan ancha 
ishlangan  sistema  P.YA.Galperinning  aqliy  harakatlarini  etap  bo‘yicha  tarkib 
toptirish  nazariyasiga  asoslangan  ta‘lim  toptirish    nazariyasiga  asoslangan  ta‘lim 
sistemasidir.  Bu  nazariya    L.S.Vigotskiyning  takliflari  asosida  vujudga  kelgan 
bo‘lib,    A.N.Leontevning  aqliy  harakatlarini  tarkib  toptirish    jarayonining  o‘ziga 
xos  xususiyatlari  haqidagi  tadqiqotlarida  rivojlantirilgan  mazkur  nazariya 
odamning  psixik  faoliyatini  tarkib  toptirishga  oid  umumiy  nazariyaning  tarkibiy 
qismidir.  Ana  shu  nazariyaga  muvofiq,  odamning  anogenetik  rivojlanishida 
harakatlar interiorizatsiyasi degan jarayonlar, ya‘ni tashqi harakatlarning sekin-asta 
ichki, aqliy harakatlarga aylanish jarayonlari ro‘y beradi. 
Ta‘lim    jarayonini  boshqarishning  boshqa  imkoniyatlarini  qidirish 
programmalashtirilgan  (rejalashtirish)  ta‘limning  psixologik  asoslarini  ishlab 
chiqish 
bilan 
bog‘langan. 
Psixologik 
nuqtai-nazardan 
qaraganda, 
programmalashtirilgan  ta‘lim    nima    u  odatdagi  ta‘limdan  nima  bilan  farq qiladi?  
Buni  tushunish    uchun  o‘quv  jarayonini  uning  qatnashchilari  ta‘lim  beradigan, 
bilimlarni  etkazadigan  o‘quvchi  tomonidan  sxematik  tarzda    tasavvur  qilib 
ko‘rmoq  kerak.    O‘qituvchi  bilan    o‘quvchi,    ma‘lumki  o‘quv  jarayonining  ikki 
qismidir.  O‘qituvchi  tushuntiradi,  isbotlaydi,  dalil  keltiradi,  chizadi,  rasm  soladi, 
tajriba  qilib  ko‘rsatadi,  o‘quvchi  ko‘radi,  tinglaydi,  tushunishga,  o‘zlashtirishga, 
esda  olib  qolishga  harakat  qiladi,  fikr  yuritadi,  umumlashtiradi.  Buning  ma‘nosi 
shuki,  «to‘g‘ri  aloqa  kanali»  orqali  axborot    sub‘ektidan  ob‘ektga,  o‘qituvchidan 

---

135 
 
o‘quvchiga  etkaziladi.  O‘qituvchi  o‘quvchining  qanday  ta‘lim  olayotgani  haqida 
axborotga ega bo‘lmay turib, ko‘r-ko‘rona ta‘lim bera olmaydi. 
Programmalashtirilgan  (rejalashtirish)  ta‘limda  oddiy,  an‘anaviy  ta‘limning 
barcha ana shu salbiy tomonlariga barham beriladi, programmalashtirilgan  ta‘lim 
o‘quv jarayonini domiy nazorat qilib  turish va  boshqarishni  ta‘minlaydi. 
Programmalashtirishgan  ta‘limning  mohiyati  uning    mashinalashgan 
bo‘lishida 
(texnika 
vositalarini 
qo‘llash 
holda) 
ham, 
shuningdek 
mashinalashmagan  bo‘lishida  ham  emas.  Programmalashtirilgan  ta‘lim  o‘qitishni 
shunday  tashkil  etishni    nazarda  tutadiki,  bunda  o‘rganayotgan  o‘quvchi  oldingi 
materialni  egallab  olmasdan  turib  o‘zlashtirishda  navbatdagi  qadamni  qo‘ya 
olmaydi. 
Buning  uchun  o‘quv  materiali  qat‘iy  mantiqiy    izchillikda    joylashtirilgan 
kichik  qismlarga  bo‘linadi. 
Programmalashtirilgan  (rejalashtirish)  ta‘lim  bilish  faoliyatining  har  bir 
qadamini haqiqatda nazorat qilishni ta‘minlaydi va bu bilan o‘quv jaaryonini to‘la-
to‘kis boshqarish imkonini beradi. Qaytarma aloqa hamma vaqt harakatda bo‘ladi 
va  o‘zlashtirishning  individual  xususiyatlariga  muvofiq  ravishda  o‘quv  jarayonini 
tartibga  solib  turish  imkonini  beradi.  Programmalashtirilgan  ta‘lim  o‘qituvchini  
chetlashtirmaydi,  uning  o‘quv  jarayoniga  o‘tkazadigan  ta‘sirini  pasaytirmaydi, 
balki  uni  qora,  texnik  ishlardan  xolos  qiladi.  Bunday  sharoitda    o‘qituvchi  o‘quv 
jarayonining    borishiga    aktivroq  ta‘sir  ko‘rsata  oladi,  ta‘limga  individual 
yondoshishni  muvaffaqiyatliroq  amalga  oshira  oladi,  tarbiya  jarayoniga  ko‘proq 
e‘tibor 
bera 
oladi, 
ko‘rsata 
oladi, 
ta‘limga 
individual 
yondoshishni 
muvaffaqiyatliroq amalga  oshira  oladi. 
Boshqaruv  bu  shunday  yo‘naltiruvchi    kuchki,  u    insonlardagi  ijodiy 
potensial  imkoniyatlarini  oladigan  sharoitlarni  yuzaga    chiqarishni  maqsad  qilib  
qo‘yadi. 
Ta‘limdan  kutiladigan  natija  psixologiyada  maqsad  deyiladi.  Ulardan 
birinchisi, o‘quv jarayonini to‘g‘ri tashkil eta olish,  ikkinchisi esa o‘quvchilarning 
shaxsiy  qiziqish  va  ehtiyojlarini    qondirish.  Ana  shu  maqsadlar  boshqarishning 
vazifalarini  belgilab beradi. Demak, ta‘lim jarayoni boshqarishning; 
-birinchi  vazifasi  tashkiliy  bo‘lib,  o‘quvchilarning  ta‘lim  va  tarbiyasi 
bo‘yicha ijtimoiy buyurtmalarni qondirish; 
-ikkinchi  vazifasi-bevosita  o‘quvchining  qiziqish  va    talablarin  qondirishga 
yo‘naltirilgan  holatdagi  ijtimoiy    vazifadir.    SHuningdek,    bu  vazifa 
o‘quvchilarning  ko‘tarinkilik,  yaxshi  kayfiyat  va  o‘quv  jarayonidagi  ishchanlikni 
yuzaga    keltirishni  ham  o‘z  ichiga  oladi.  Afsuski,  ko‘p  yillar  davomida  
boshqarishning  ana  shu ijtimoiy  vazifasiga juda  kam e‘tibor  berilgan.  
Boshqaruvning  ikkinchi  vazifasi  bu  ijtimoiy-psixologikdir.  Bu    vaziifa 
o‘quvchilarda  samarali  faoliyat  uchun  zarur  bo‘lgan  ijtimoiy-psixologik  holat  va 
xususiyatlarni  rivojlantirishga  qaratilgandir.