Termiz davlat universiteti pedagogika va ijtimoiy ish kafedrasi umumiy pedagogika

Ixtisoslashtirilganta’limmuassasalariniyaratishmaqsadgamuvofiqvoyaga yetmaganqonunbuzarlarningturlitoifalari:
- turlixilprofilaktikro’yxatgaolinganvoyaga yetmaganlaruchunbuzilishivaqiziqishlarigaanomaliya;
- noqonuniyharakatlaruchunro’yxatdano’tganvoyaga yetmaganlaruchunjinoyatishiniqo’zg’atishyokitugatishnirad yetishto’g’risidaqarorlarqabulqilindi;
- giyohvandlikvositalaridanfoydalanganlikuchunro’yxatdano’tganvoyaga yetmaganlaruchunvazaharlimoddalar;
- huquqbuzarliklaruchunro’yxatdano’tganva yegabo’lganvoyaga yetmaganlaruchunaqliyrivojlanishdagianomaliyalar.
Bundantashqari, o’zvaqtidaimkoniyatlardanyanadasamaralifoydalanishuchunvoyaga yetmaganhuquqbuzarlarnimaxsusmuassasalargayuborishyo’libilanizolyatsiyalashta’limmuassasalaritibbiyotmuassasalariro’yxatiniko’ribchiqishkerak.


Voyaga yetmagan jazoga hukm qilinganlarning yosh bilan bog'liq o‘ziga xosliklari hamda tarbiyaviy muassasalarda joylashuvi
Jinoyatkodeksigabinoan, tarbiyalashkoloniyalaridaozodlikdanmahrumetishgahukmetilganlar, 14 yoshdan 18 yoshgachabo’lganbalog’atga yetmaganlarhamdaular21yoshga yetgunchatarbiyalashkoloniyalaridaqoldirilishgahukmetilganlarjazoo’taydilar.
Yoshiko’pjihatdaninsonningjismoniyholatini, uningxulqini, qiziqishlarini, hayotdagiimkoniyatlarinibelgilashihammagama’lum.
Jazonio’tashdavridahamyoshikattaahamiyatgaegabo’ladi. Ulartarbiyalashjarayoninitashkiletishda, hukmetilganlarjamoalarinituzishdavaboshqalardahisobgaolinadi. Balog’atga yetmaganjazolanuvchi – buo’smirdir. o’smirlikdavriorganizmningkeskinjismoniyrivojlanishi, kuch-quvvati, faolligi, tashabbuskorligibilanajralibturadi. o’smirningqattiqemotsionalligi, ta’sirchan, yengiltakligiintizomnibuzishsababibo’lishimumkin. Balog’atgaetmaganjazolanuvchilartashqita’sirlargashubilanbirgaijobiytomongaham, salbiytomongahamjudata’sirchanbo’ladilar. Ko’pchiliko’smirlaro’zlarigatanqidiyko’zbilanqaramaydilar. Buma’naviybeqarorlikkaolibkeladi, uhulqiniijtimoiyboshqarishsamarasinipasaytiradi. Bularulardaijtimoiyfoydaliko’rsatmalar, qarashlarvaishonchlarinishakllanishiniqiyinlashtiradi. SHubilanbirvaqtdama’naviybeqarorligi, «osonvachiroyli» hayotkechirishgaintilishi, madaniylikdarajasipastligixulqinima’naviyo’ziboshqarishigazararkeltiradi. Buholatodob-axloqsizlikharakatlardanularosonginanoqonuniyishlarniamalgaoshirishgao’tishlarigaolibkeladi.
Buyoshdagio’smirninghulqivafaoliyatigao’zichabahoberishita’sirko’rsatadi, uko’pchilikhollardayokioshiribyuborilganyokipasaytirilganbo’ladi. o’zigayuqoribahoberishdao’smiro’zinihammadanustundebhisoblaydi, boshqalarorasidaajralibturishniistaydi. Bundayjazolanuvchilarkoloniyaxodimlariningmaslahatlarigakamquloqsoladilar, tarbiyachilargakinoyalimunosabatdabo’ladilar, ulardama’naviyo’zinitakomillashtirishgaistakuyg’onishgaintilishgae’tiborsizlikbilanqaraydilar. o’zinibaholashipastbo’lganjazolanuvchilaro’zlaridaishonchsizliknihisetadilar, qo’rqadilar, boshqalardanyomonko’rinadilar. Buningoqibatidaularboshqalarta’siriostidaqoladilar.
Balog’atga yetmaganjazolanuvchilardabuyoshdairodasivairodaviysifatlarishakllanishijarayoniboradi. Budavrdavomidatarbiyalanuvchilaro’zlarinishaxssifatida, kuchlivairodalishaxslarninamunaqilibolibo’zlarinitarbiyalashgaqodirekaliklarinianglab yetadilar.
Ammotashqiko’rinishiulardako’pinchaqilganishlarima’naviymazmuninito’sibqo’yadi. Buningnatijasidama’naviynamunasifatidaulardajinoyatchilikromantikasiishqivozlario’rinoladi.
Ko’pchilikbalog’atga yetmaganjazolanuvchilaruchundunyoqarashlariqarama-qarshiliklarixosdir. Ularningqarashlarivaishonchlarimantiqsizvaqarama-qarshidir. Jazolanuvchilarningo’zlaribumantiqsizlikni, tartibsizliknikamchilikdebtushunadilar. Bundayo’smirlarniqarama-qarshilikkaishontirishvaulardato’g’rixulqqoidalarinitarbiyalashosonbo’ladi, lekinpedagogikvaijtimoiyanchaqarovsizjazolanuvchibalog’atga yetmaganlarguruhlaribor.
Ularmantiqiytartibbilanvaasoslabo’zqarashlarinihimoyaqilishlarimumkin. Bundayturdagio’smirlarbilanishlashanchaqiyin. Sotsiologiktekshirishlarko’pchiliko’smirlarjazolanishlaridanavvalmilitsiyadaro’yxatdaturganlarbilanmunosabatlardabo’lganliklariniko’rsatadi. Ularkitobo’qish, musiqabilanqiziqmaganlar, ulardankamdan-kamlariginasportbilanqiziqqanlar. Tekshirishlarko’rsatishichajazolanuvchilarning70 %danko’prog’ihukmetilishlaridanavval5-8 soatbo’shvaqtlaribo’lganliginiko’rsatdi, ularhechnarsabilanmashg’ulbo’lmaganlar, maktabgabormaganlar, ishlamaganlar, uyishlarinibajarmaganlar. Ularningbilimdarajalariodatda2-3-sinfnitashkiletgan: o’smirlarorasidaumumansavodsizlarihamuchraydi. Balog’atyoshiga yetmaganjazolanuvchilarningko’pchiligikasb-hunargaegaemas, ishstajlariyo’q.
Bo’shvaqtlariningko’pligi, ularningalkogolichimliklari, narkotiklariste’molqilishlariga, ertajinsiyaloqalarniboshlashlarigaolibkelgan. Bundayhayotularniijtimoiyfoydalimashg’ulolardanchetgatortadi, ko’pinchaqarindoshchilikmunosabatlarininguzilishiga, o’qishgaqiziqishiyo’qolishiga, oxiroqibatjinoyatsodiretishigaolibkelgan.
Jazolanuvchilarningko’pchilikqismi(53 %) to’labo’lmaganoilalarda, bolalaruylaridatarbiyalanganlar. Ota-onalariningyo’qligima’naviy-axloqiytarbiyalanishiniqiyinlashtiradi. Bundayhollardaasosanbolaqornito’qligivaenibutunligihaqidagiqayg’uriladi. Ikkalaota-onasibo’lganoilalardakattalarvabolalaro’rtasidabir-birinitushunishyo’qligi, o’smirningma’naviyaxloqiymuammolari, do’stlarigaota-onalarningbefarqligianiqlandi.
Shunday qilib, mahkumning voyaga etmaganlarning shaxsiyati va guruhlarining xarakteristikasi quyidagi xususiyatlarga ega:
1. Yosh xususiyatlari
- tananing tez jismoniy rivojlanishi;
- axloqiy beqarorlik;
- o'z-o'zini hurmat qilishning kamligi (ortiqcha, kam);
- irodani jadal shakllantirish jarayoni;
- dunyoqarashning qarama-qarshiligi.
2. Pedagogik va axloqiy beparvolik
- uyushmagan bo'sh vaqt mavjudligi;
- past ta'lim, ma'naviy va professional daraja;
3. Oiladagi muammolar
- ota-onaning yo'qligi yoki to'liq bo'lmagan oila;
- ota-onalar va qarindoshlarning ijtimoiy ko'rinishlari;
- oilaviy aloqalarni buzish;
4. Jinoyat sodir etishning sabablari
- sotib ololmaydigan narsa bor;
- yetuklikni namoyish eting, guruhning roziligini oling;
- jinoyat sodir etayotgani haqida zaif tushuncha.
5. Deviant xatti-harakatlarga moyillik.
6. Katta jinoyatchilarga bo'ysunish.
7. Kam huquqiy madaniyat.
8. Ta'lim va muassasa rejimiga qarshi kurash.
9. Institut shartlariga moslashish qobiliyati.
10. Mahkumlarning tabaqalanishi (status-rol munosabatlari).
11. Muayyan hayot rejalarining yo'qligi.
Anashumasalabo’yichatekshirishlarnitahlilqilishquyidagichaxulosagakelishgaimkonberadi:
1.Zamonaviyoilalarningkattaa’zolariyuqoridarajadabandbo’lishlarisabablita’limmuassasalaripedagogikjamoalaribilan (maktab, kollej, litsey) o’zaroaloqalariyo’q. SHuninguchunota-onalaro’smirninghaqiqiyichkidunyosihaqida, uningqiziqishlarivatalablarihaqidato’latasavvurgaegabo’lmaydilar. Bularota-onalardabolagako’r-ko’ronamuhabbatniyuzagakeltiradi.
Ota-onalarningbundaybirtomonlamaqarashlariniota-onalarningmaktab (litsey, kollej) bilanaloqalariniyaxshilashyo’libilanyo’qotishmumkinedi. Ma’lumki, o’quvyurtlaridao’smirningxulqiyomonbelgilarinianchaob’ektivbaholaydilar (uninghulqiog’ishini, jamoatchiliktartibigazidharakatlarivahuquqbuzarliklarini). Bundayhollardaota-onalargapedagoglarmalakaliyordamko’rsatishlarimumkinbo’ladi.
2.O’smirningoiladantashqaridagiyaqinodamlarihaqidaota-onalarquyidagiyo’llarbilanxabardorbo’ladilar:
a) ularningqiziqtirganuningo’zihaqidagivauningdo’stlarihaqidagimuammolarniqo’polvaodobsizusuldatalabetadilar.
b) bundayma’lumotlarniuchinchishaxsdanoladilar.
v) bolaningxulqinio’zlarikuzatishlarinatijasida.
Ota-onalarodatdabolagao’zlarigayoqqanbolalarbilando’st-o’rtoqbo’lishnimajburqilishgaharakatqiladilar. Aynananashubolaniota-onasidanuzoqlashtiradi, uniyolg’onchiqiladi.
Ota-onalarbolabilanmuomalanibilmaydilar. SHuninguchunota-onalarniumumiypedagogiko’qitishtiziminiyaratishzarur, masalan, maxsusseminarlaro’tkazishyo’li, bumaqsadlardaommaviyaxborotvositalardanfoydalanishyo’libilan, yokiijtimoiypedagoglarvapsixologlaryordamidaishlabchiqilgan «oilaxizmati» tizimlariyordamida.
3.Bugungikundagiota-onalarko’ptomondanhuquqiyvapedagogiksohadatayyoremaslar. SHuninguchunularbolaginisbatanjinoiyxavfsolingandao’zfarzandlarigato’griharakatqilishbo’yichabiror-birmasalahatberishgaqodiremaslar. SHusababliota-onalarningo’zlariorasidavaoilaningkattaa’zolariorasidaprofilaktikishlarniamalgaoshirishzaruratiyuzagakeladi.
Ota-onalarma’lumyuzagakelganvaziyatdao’ziniqandaytutishkerakliginitushuntiribberishlari, bolaniayniqsa, notanishodamlarbilantanishishdayokinotanishyangijoylardabo’lishlaridadiqqat-e’tiborli, ehtiyotkorbo’lishlarinitushuntirishlarikerak. Kattashaharsharoitidao’smiruchunzarartegishixavfiayniqsa, yuqoribo’ladi. Bu yerdao’smirningxulqiasosiyyo’nalishiulargaxavflijoylargaborishnita’qiqlaganota-onalariningtalablariniqat’iybajarishibo’ladi.
4.Bolalarvao’smirlarningjinsiytarbiyasizamonaviyholatihaqidaolinganma’lumotlarbumuammonihaletishdako’plabjiddiyxatolarvakamchiliklarborliginiko’rsatadi.
Kichikvakattasinfo’quvchilarijinsiytarbiyamasalalaribo’yichafaqatginaqisqama’lumotlaroladilar.
Hozirgipaytda 4-11-sinflaruchunrespublikamizdayangiFankiritilgan, «Sog’lomavlodtarzi (asoslari)».Bufanningdasturidajinsiytarbiyahaqidabo’limbor. Lekinfaqatginajinsiymasalalarnio’rganishningo’zigina yetarliemas.
Balog’atyoshiga yetmaganlarjinsiyjaxlsizligigajinoiytajovuzqilishbilankurashishbugungikundajudadolzarbhisoblanadi. CHunkibuholataniqbirbalog’atga yetmaganyokio’smirningo’zigaemas, balkiuningatrofidagilargahamjudakattama’naviyzararko’rsatadi.
Befarqlik, beraxmlikbilanjinoyatsodiretishusulio’smirlartomonidan (tarbiyasidakamchiliklaribo’lganlarida) faolhuquqbuzarlikfaoliyatiga, shungao’xshashharakatlarniamalgaoshirishgachaqiriqdebqabulqilinishimumkin. Boshqatomondanbuo’smirgauningtengdoshlarivakattalarbilano’zaromunosabatlarinishakllantirishdasalbiyta’sirko’rsatishimumkin (ya’ni, o’smirlartengdoshlarivakattalargaishonchsizlikvaehtiyotkorlikbilanmunosabatdabo’ladiganbo’libqoladilar).
SHundankelibchiqib, bundayjinoyatlarningijtimoiyxavfliligigato’g’ribahoberishvaommaviyaxborotvositalari, pedagoglar, ota-onalarnijalbetibprofilaktikishlarniolibborishzaruriyatiyuzagakeladi.
Tibbiyotxodimlarivahuquqiymuxofazaqilishorganlariseksualasosdatajovuzkorhulqlishaxslarnio’zvaqtidaaniqlashvaularganisbatantegishlichorako’rishbo’yichabirgalikdaisholibborishlarikerak.
5.O’g’ilbolalarvaqizlaro’zaromunosabatlarimuammolario’smirningjinsiy yetilishyoshidananchaavvalyuzagakeladi. Bolalarvaqizlarorasidagiyaqinaloqalar, munosabatlarhaqidagima’lumotlarodatdanoto’gritushuniladi. Bolabuhaqidaishonchlimanbalardanqanchalikkamma’lumotlargaegabo’lsa, ubusohagashunchalikko’pqiziqadi. SHuninguchunjinsiytarbiyalashasoslariertabolalikyoshidanboshlanishikerakbo’ladi.
Akseleratsiyasabablibugungikundao’smirlarningertadinsiy yetilishlarivauningijtimoiytashkiltopishijarayonianchauzoqdavometishio’rtasidauzilishyuzagakelgan. Buholatbirqatormuammolarnikeltiribchiqardi, masalan, doimiyravishdakinomotografiya, videofilьmlar, matbuotdagimaqolalarvaboshqaerotikmanbalartomonidanqo’zg’atibkelinayotganjinsiyinstinktlarininguzoqqondirilmasligikabi.
Bumuammonihaletisho’smirlarnisportgaommaviyjalbetish, ijtimoiyjamoatchilikishlaridaishtirokettirishbilanmumkinbo’ladi.
Shusabablibizningfikrimizchabundayishlarninghamdao’smirlaro’rtasidahuquqbuzarlikniolidiniolishbo’yichafaoliyatlarmarkaziumumta’limmaktabbo’lishikerakdebto’g’rifikraytilmoqda, maktaboilaganisbatanvaboshqaijtimoiyinstitutlarniboshqarishikerakbo’ladi.
Haqiqatan, maktaboilaga, ota-onalargayordamko’rsatishnitartibgasoluvchibo’lishikerak. Maktabbuishgaijtimoiypedagoglarni, tibbiyotxodimlarini, huquqiyhimoyaqilishorganlarinijalbetishikerak. Buishlarmaktabningota-onalarvabolalaro’rtasidagiqiyinchiliklarnibartarafqilishdatarbiyaviy-profilaktikvazifalarnianchakengaytiradi.
Buishdaqo’shimchata’lim, bolalarningdamolishlarivaijodbilanshug’ullanishlari, bolalarvayoshlarijtimoiytashkilotlarininghamrolikatta.
Shunday qilib, mahkumning voyaga etmaganlarning shaxsiyati va guruhlarining xarakteristikasi quyidagi xususiyatlar: