Termiz davlat universiteti iqtisodiyotva menejment kafedrasi

O`zbekiston Respublikasining tashqi savdosi (dol)

	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018
Tashqi savdo aylanmasi	26416	28270	27530	24924	24232	26566	33430
eksport	13600	14323	13546	12508	12095	12554	13991
import	12817	13947	13984	12417	12138	14012	19439
savdo balansi saldosi	783,1	375,8	-438,6	91	-43	-1458,7	-5448,5

O’zbekiston Dalat statistika qo’mitasining axborotnomasiga qaraganda,respublikaning tashqi savdo aylanmasi 2005 yilda 9500,0 mln AQSH dollarini tashkil qildi.(2004 yil yanvar dekabr oylariga qaraganda 109,6%),shu jumladan, MHD mamlakatlari bo’yicha 340,4 mln AQSH dollarini(113,3%),boshqa xorijiy mamlakatlar bo’yicha 6096,7 mln AQSH dollarini(107,6%) tashkil qildi.
Demak, 2005 yilda,O’zbekiston eksporti va importida ijobiy o’zgarishlar yuz bergan va bunda yevropa va Osiyo mamlakatlarining ulushi yanada oshdi. Respublitka jahonning 70 dan ortiq,shu jumladan, Belgiya, Buyuk Britaniya, eron,Portugaliya,Singapur,Turkiya,SHvetsariya,Estoniya kabi mamlakatlar bilan ijobiy saldoni tashqi savdo aylanmasiga ega bo’ldi.
2014-2018 yillarda O’zbekiston eksport tarkibi %

	2014	2015	2016	2017	2018
Eksport tarkibi	100	100	100	100	100
paxta tolasi	7,7	5,9	5,3	3,8	1,6
oziq-ovqat mahsulotlari	12,4	10,5	5,7	7,0	7,8
kimyo mahsulotlari va undan tayyorlangan buyumlar	4,7	4,9	6,9	7,0	6,5
energiya manbaalari va neft mahsulotlari	23	21,4	14,2	12,8	19,1
qora va rangli metallar	7,2	6,6	5,9	7,3	8,4
mashina va asbob-uskunalar	4	1,3	1,8	2,8	1,5
xizmatlar	22,4	24,5	25,8	19,7	21,9
boshqalar	18,6	24,9	34,4	39,6	33,2

2014-2018 yillarda O’zbekiston import tarkibi %

	2014	2015	2016	2017	2018
Import tarkibi	100	100	100	100	100
oziq-ovqat mahsulotlari	10,8	12,8	11,9	9,1	8,1
kimyo mahsulotlari va undan tayyorlangan buyumlar	15,9	17	17,5	15,3	13
energiya manbaalari va neft mahsulotlari	6,2	5,8	4,8	5,3	4,5
qora va rangli metallar	8	7,4	7,6	9,1	9,1
mashina va asbob-uskunalar	39,5	40,5	41,3	36,1	43
xizmatlar	8	7,7	6,7	14,1	10,9
boshqalar	11,6	8,8	10,2	11	11,2

Tashqi savdo indekslari
Tashqi savdo statistikasida indekslar tovar aylanishi dinamikasini,eksport va importning fizik hajmini, bahoning o’zgarishlarini,tashqi savdo strukturasini va ayrim olingan omillarnig tovar aylanishiga ta’sirini o’rganish uchun foydalaniladi.
Bunda ham quyidagi bazisli va zanjirsimon indekslar qo’llaniladi: o’rtacha baho indeksi,fizik hajm indeksi va savdo sarfi indekslari va x.k. Har bir indeks o’z o’rnini tashkiletuvchi elementlarga ega: indekslashtirilayotgan (solishtirilayotgan) belgi va uning vazni. Tashqi savdoning fizik haji indeksini hisoblash uchun tovar hajmi indekslashtirilayotgan kattalik, uning vazni sifatida bahosi xizmat qiladi: baho indeksini hisoblashda esa baho indekslashtiilayotgan kattalik, uning vazni sifatida tovarning hajmi xizmat qiladi.
O’rtacha baho indeksi (Paashe formulasi) J_p=p₁q₁/p₀q₁;
Fizik hajm indeksi (Lashneyres formulasi) ) J_q=p₀q₁/p₀q₀;
Bunda p₁,p₀ – joriy va bazis davrlardagi baho darajasi;
q₁,q₀ – joriy va bazis davrlardagi tovarlarning fizik hajmi.
Tashqi savdoning o’zgarishini tahlil qilishda foydalanaladigan yana bir ko’rsatkich, bu «savdo sharti» indeksi hisoblanib, uni aniqlash uchun eksportning o’rtacha bahosi indeksi bilan importning o’rtacha bahosi indeksi solishtiriladi.
J_s.sh= J_reks/ J_rimp;
Agar bu ko’rsatkich birdan kichik bo’lsa, u holda joriy davrda savdo qilish uchun sharoit yomonlashganligini ifodalaydi.
Umuman, eksport va importni statistik o’rnanish maqsadida ham o’zgarmas,ham joriy baholar tizimidan foydalanish lozim.Bular haqidagi ma’lumotlar bir kvartalda e’lon qilinadigan «O’zbekiston Respublikasi tashqi savdosining bojxona statistikasi» nomli byuletennida e’lon qilinadi.
19.3.Ishlab chiqarish kooperatsiyasi,halqaro kapital va ishchi kuchi migratsiyasi
Ishlab chiqarish kooperatsiyasi – ikki yoki unlan ortiq mamlakatlarning ma’lum bir ishni bajarish yoki qandaydir bir provard mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha hamkorlikdagi faoliyatlari tushiniladi va u quyidagi ko’rsatkichlarda o’z aksini topadi:
1.CHet el firmalarining salmog’i.d_{CHet el.f}= CHEF/F(k); bu yerda CHEF- chet el firmalari; F(k- tarmoqdagi firmalar soni.
2.CHet el firmalari bilan hamkorlikda faoliyat ko’rsatayotgan qo’shma korxonalar soni: d_q.q= KK/K); KK- qo’shma korxonalar soni; K- tarmoqdagi firmalar soni.
3.Qo’shma korxonalarning ishlab chiqarishtarmoqlaridagi ulushi;
d_q.ch= q(k)KK/q(k); bu yerda q(k)KK- qo’shma korxonalar ishlab chiqargan mahsulotlar qiymati; q(k)- tarmoqda ishlab chiqarilgan mahsulotlar qiymati.
SHuningdek,qo’shma korxonalarning band bo’lgan xodimlardagi salmog’i va eksportdagi salmog’i aniqlanadi.
Halqaro kapital migratsiyasi – kattaroq foyda olish maqsadida kapitalni bir mamlakatdan boshqasiga ko’chirish tushiniladi.U ikki shaklda bo’lishi mumkin:

• 
  xususiy kapitalni chiqarish;
  
• 
  davlat kapitalini chiqarish.
  

Xususiy kapitalni chiqarishda transmilliy korparatsiya (TMK)lar,ya’ni dunyoning turli mamlakatlarida faoliyat yurituvchi kampaniyalar yetakchilik qiladi.Ular kapitalni jahon bo’yicha taqsitmlanishini ta’minlaydi.TMK bir necha mamlakat milliy kapitalining birikishidan tashkil topadi yoki bir mamlakat kapitaliga tayangan holda halqaro miqyosda ish yuritadi.Davlat kapitalining harakati quyidagi ko’rsatkichlarda bo’lishi mumkin:

• 
  chet ellik sheriklarga kredit berish;
  
• 
  xorijda o’zfaoliyatini tashkil qilish;
  
• 
  xorijiy banklarda o’z banklarining koorespondent hisoblarini ochish;
  
• 
  boshqa mamlakatlarda qimmatli qag’ozlar ,ko’chmas mulkni sotib olish va boshqalar.
  

Halqaro kapital migratsiyasini tavsiflovchi ko’rsatkichlar

t\r	Ko’rsatkichlar	Hisoblash tartibi	Izoh
1	Investitsiya salmog’i portfeli	dpi=dxi/dmi	dxi- xorijiy investitsiyalarning jami aktivlardagi salmog’i; dmi- mahalliy investitsiyalarning jami aktivlardagi salmog’i;
2	Bevosita investitsiya salmog’i	dbi=dka/dma	dxa- xorijiy investitsiyalarning aktsiyadorlik kapitalidagi salmog’i; dma- mahalliy investitsiyalarning aktsiyadorlik kapitalidagi salmog’i;
3	Xorijiy kredit salmog’i	dxk=XK/K	XK- xorijiy kredit summasi; K- jami kredit
4	Rasmiy kredit salmog’i	drk=DK/K	DKD- davlat bergan qarz K- jami olingan qarz

Halqaro ishchi kuchi migratsiyasi deganda,mehnatga layoqatli aholining ish qidirib bir mamlakatdan boshqa mamlakatlarga ko’chib yurishi tushiniladi.Dunyo bo’yicha bunday ishchi kuchlarining umumiy soni 25 mln kishidan ko’p va ularni quyidagi ko’rsatkichlar orqali ifodalash mumkin:
K_emigptsiya= E_mr/MR; J_ke=K_e1/K_e0
K_imigptsiya= I_mr/MR; J_ki=K_i1/K_i0
Bu ko’rsatkichlar eksport va import qilingan ishchi kuchining mamlakat mehnat resurslaridagi salmog’i va uning dinamikasini aks ettiradi va ular mutaxassislik darajasi,ixtisosliklari,yoshi va jinsi,millati miqyosida ham hal etiladi.
19.4..Halqaro mehnat taqsimoti ko’rsatkichlari
Tashqi savdo statistikasi ko’rsatkichlar tizimi yordamida ayrim mamlakatlarning halqaro mehnat taqsimotida qatnashish darajasi o’rganiladi.
Ularni aniqlash uchun quyidagicha:
1.Ayrim olingan mamlakatlarning dunyo miqyosidagi ulushini aniqlash uchun mamlakat eksporti hajmi, dunyo mamlakatlari eksport hajmiga nisbati olinadi.
_{Mamlakatning dunyo miqyosidagi salmog’i = Mamlakat ekportining umumiy hajmi/dunyo mamlakatlari eksportining umumiy hajmi.}
2.Mamlkatning ayrim tovarlar eksportidagi salmog’ini aniqlash uchun mamlakat tovar eksporti hajmi dunyo mamlakatlarining shu tovar eksporti hajmiga nisbati olinadi.
Mamlakatning ayrim tovarlar eksportidagi salmog’i= Mamlakat shu tovar eksporti hajmi/ dunyo mamlakatlari eksportining umumiy hajmi
3.Milliy iqtisodiyotning jahon iqtisodiyoti eksporti bilan bog’lanish koeffitsientini aniqlash uchun mamlakat eksportining umumiy hajmi shu mamlakat yalpi milliy mahsuloti hajmiga nisbati olinadi.
_{Eksport bo’yicha bog’lanish Kt=Mamlakat eksportining umumiy hajmi/yalpi milliy mahsulot hajmi}
Bu ko’rsatkich mamlakatning yalpi milliy mahsulotida eksportning ulushini ifodalaydi.
4.Milliy iqtisodiyotning jahon iqtisodiyoti importi bilan bog’lanish koeffitsientini aniqlash uchun mamlakat importining umumiy hajmi shu mamlakat yalpi milliy mahsuloti hajmidagi nisbati olinadi.