Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti

Internet saytlari
1. www.economics.ru
2. www.norma.uz
3. www.uza.uz
4. www.mehnat.uz
5. www.Lex.uz
6. www.ziyonet.uz


13-mavzu. Byudjetlashtirish va xarajatlarni nazorat qilish.
1-amaliy mashg‘ulot
Ishlab chiqarish korxonasining statistik byudjeti

№	Ko‘rsatkichlar	Bosh operatsion byudjet	Haqikiy bajarilishi	Bosh byudjetdan ogish
1.	Sotish hajmi, dona	10000	80000	-2000
2.	Sotishdan tushgan kirim	5000.	3600.	-1400.
3.	Ishlab chiqarish xarajatlari	3800.	2700.	-1100.
4.	Zararli daromad	1200.	900.	-300.
5.	Umumxo‘jalik sarflari	1000.	1000.	-
6.	Tijorat sarflari	50.	50.	-
7.	Operatsion foyda	150.	150.	-

Bir maromda mahsulot etkazib berilgan chog‘da rejali muddatga sotishlar xajmni vaqt davriga mahsulotning o‘rtacha bir kunlik chiqishini amalga oshirishni sifatida quyidagi formula bo‘yicha aniqlash mumkin.
Pp = Vs x Tp;
Bunda Pp - mahsulot sotishning rejalashtirilgan hajmi;
Vs - tovarlarni o‘rtacha bir kunda chiqarish (sotish);
Tp - sotishning rejalashtiriladigan davri (kun, oy, kvartal, yil).
Buyum ishlab chiqarish va sotishga korxonaning yul quyiladigan xarajatlarini quyidagi formula bo‘yicha aniqlash mukin:
Z_o=_{ } bunda: Zo - mahsulot ishlab chiqarish va sotishga ketgan yul kuyiladigan umumiy xarajatlar;
Ts - buyumning bozor narxi;
Kr - buyum rentabelliligin'i foydaning tannarxga nisbatan hisob-kitob qilish koeffitsienti.
Korxona sotishdan foyda olmasdan mahsulot ishlab chiqarish haqida qaror qabul qilganda hamda rentabellilik koeffitsienti birga (Kr=1) bo‘lishi kerak Ishlab chiqaruvchi korxona uchun yul kuyiladigan xarajatlar umumiy hajmining yuqori chegarasi bu holda buyumning bozor narxi hisoblanadi. Buyum bo‘yicha taxminiy moddiy xarajatlarni buyumlar va sotib olingan yarim tayyor mahsulotlarni tashkil etuvchi materiallarning sarflari va bozor narxlari me’yoridan kelib chiqkan holda konstruktorlik-texnologik xarajatlar bo‘yicha mana bunday formula yordamida hisoblashish chiqish mumkin:
Zm=Ts x Km
bunda: Zm - taxminiy moddiy xarajat;
Ts- moddiy zaxiralarning bozor narxi;
Km - moddiy xarajatlarning sarf me’yori.
Mahsulot birlikning rejasi to‘liq tannarxi bevosita va bilvosita xarajatlarini quyidagi formula bo‘yicha umumlashtiradi.


S_p - buyumning terlik rejali tannarxi M - materiallar va tashkil
etuvchilarga ketgan bevosita xarajatlar, sum.
Zo - asosiy ish haqi, sum. Z_d - qo‘shimcha ish haqi, summ K1 - umumishlab chiqarish sarflari, %;
K2 - umumtexnologik sarflari, %; Kz - tijorat sarflari %; d - ishchilarga qo‘shimcha ish haqi va mukofotlar foizi; V - ijtimoiy extiyojlarga chegirmalar foizi.
bunda S1 - mahsulot birligining bazasi tannarxi;
Sg - mahsulot birligining rejalashtiriladigan tannarxi;
P - mahsulot ishlab chiqishning yillik hajmi.


Normativ chiqimlarini quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqish mumkin:
PZ=MZ+TZ+NZ,
bunda: PZ - mahsulot birligiga ishlab chiqarishning ishlab chiarish normativ chiqimlari;
MZ - normativ moddiy xarajatlar;
TZ - normativ mehnat xarajatlari;
NZ - normativ ustiga xarajatlar.
Normativ mehnat xarajatlaridan ishchi kuchi xarajatlari rejalashtirish uchun foydalaniladi, ularning kattaligi quyidagi formula bo‘yicha hisob-kitob qilinadi.
ZRS=TZxChs;
bunda ZRS - ishchi kuchining rejalashtiriladigan xarajatlari;
Chs - mehnatga haq to‘lash soatbay stavkalari (mukofotlarsiz).