Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti

2. Materiallarning ombordagi hisobini tashkil qilish
Korxona omborida materiallarning but saklanishini tashkil etish ularni tugri hisobga olib borilishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham ombor xujaligi ishlarini tashkil qilishga muayyan talablar kuyiladi. Korxona omborida materiallarni hisobga olish ning to‘g‘ri tashkil qilinishi materiallarni hisobga olish usuliga, hisob ruyxati (registrining turiga, mivdoriga, foydalanilgan ko‘rsatkichlarga va ,ularning o‘zaro solish-
tirishiga bog‘liq Korxona ombori ixtisoslashtirilgan bo‘lishi kerak chunki xilma-xil griallarning kimyoviy hamda fizik xossalari ularni turli xil sharoitlarda saklashni qiladi. Omborxona tegishli materiallar joylashtiriladigan stellajlar, tokchalar shkaf va yashiklar bilan jixrzlanishi lozim. Materiallarning xar biriga ularning nomi, maklatura rakami, navi, ulchami, ulchov birligi ko‘rsatilgan yorlik yozilib, saklash
1nga yopishtirib kuyiladi. Tez yonishga moyil bo‘lgan materiallar maxsus omborlarda tnishi lozim. Bu omborlar yonginga karshi kurilmalar bilan jixozlangan bo‘lishi shart.
IK xdvoda saklanishi lozim bo‘lgan materiallar omborxona xovlisida maxsus ajratilgan, INgarchilikdan saqlanadigan bostirmaga joylashtiriladi. Hamma omborxonalar tosh- tarozi, o‘lchov idishlari va boshqa shunga uxshash zarur moslamalar bilan ta’minlangan yaishi shart. Ombor mudiri moddiy ma’sul shaxs hisoblanib, omborxonada saklanayotgan Imma materiallar xarakati faqat u orqali amalga oshiriladi. Omborchini ishga olish, boshka lavozimlarga o‘tkazish va xizmat vazifasidan ozod qilish bosh buxgalter bilan mishilgan xrlda amalga oshiriladi. Ombor mudirini ishga qabul qilishda uning tula ishda shaxsiy moddiy javobgarligi haqida shartnoma tuziladi. Uni ishdan bushatish aniqlanayotgan mollarning to‘liq inventarizatsiyasi utkazilib, javobgarligi ostidagi mod-diy boyliklar boshka shaxsga o‘tgandan keyingina amalga oshiriladi. Ombor da materiallarning qoldiklari to‘g‘risida to‘liq malumot olish maqsadida ularni aloxdda turlari, navlari, razmeri va nomenklatura rakdmlari bo‘yicha hisobga olish zarur. buxgalteriya hisobini tashkil kilishda materiallar bo‘yicha analitik hisobni to‘g‘ri orntish muhim. Shu sababli ular xrzirgi paytda uch xil usul bo‘yicha yuritiladi:

1. 
   Materiallar harakatini hisobga oluvchi daftarda;
   

1. 
   Materiallar harakatini yurituvchi kartochkalarda;
   

2. 
   Operativ-buxgalterlik (qoldik) usuli.
   

Materiallarni to‘g‘ri hisobga olishda ularning faktura bahosini aniqdash muhim dir. Xalkaro buxgalteriya hisobi standartlari bo‘yicha materiallarni joriy hisobda Hisob-I olishda ularning haqikiy qiymatini bilish juda muhim. Xalkaro savdo amaliyotidagi faktura bahosini aniqlashda moddiy qiymatliklar bahosi va krplanadigan transport tariflari, yuklarning sugurta to‘lovlari, eksport soliqlari va bojxona yigimlarining «alum tartibda koplanishi va uni tomonlar krplanishini belgilash zarur.
Omborlarda materiallarning miqdor ko‘rsatkichlaridagi hisobi yuritiladi. Buning uchun materiallarning xar bir turiga yoki nomenklatura rakamiga M-17 sonli tipik shakldagi varaklar ochiladi. Ular material xarakati bilan bog‘liq kirim va chiqim operatsiyalari bo‘yicha rasmiylashtirilgan boshlangich xujjatlar asosida tuldiriladi va xdr bir kirim hamda chiqim operatsiyalari yozilgandan keyin material krldigi aniqlanadi. Materiallarning ombordagi haqikiy qoldigi meyordagi qoldiq bilan solishtiriladi va o‘rtadagi farkdan taminot bo‘limi xodimlari xabardor qilinadi. Kirim va chiqim opera­tsiyalari bo‘yicha kundalik rasmiylashtirilgan boshlangich xujjatlar belgilangan muddatda korxona buxgalteriyasiga topshiriladi.
Materiallarning ombordagi hisobi operativ buxgalteriya yoki boshqa usullar yorda-mida hisobga olinadi. Ushbu usullarning mohiyati shundan iboratki, bunda material-iarning ombordagi hisobi son shaklida, buxgalteriyada esa pul shaklida yuritiladi. Buxgalteriyada yuritiladigan hisob materiallarning xarakati bo‘yicha omborda rasmiy­lashtirilgan boshlangich xujjatlardagi malumotlarga asoslanadi. Omborlarda rasmiylashtirilayotgan boshlangich xujjatlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini buxgalteriya xodimlari belgilangan muddatlarda tekshirib boradi va yozuvlar to‘g‘riligi ombor varakalarining nazorat» bo‘limida imzo bilan tasdiklanadi. hisobot oyining oxirida ombordagi hisob buxgalteriyada yuritiladigan sintetik hisob malumotlari bilan takkoslanadi. Buning uchun esa xar bir ombor bo‘yicha qoldik vedomosti yuritiladi. Vedomostda ombor varaqalari asosida material qoldigi yoziladi va u pul ko‘rsatkichiga aylantiriladi. Qoldiq vedomostidagi material qoldigining umumiy summasi buxgalteriyada materiallar xarakati bo‘yicha yuritiladigan 10-vedomost malumotlari bilan solishtiryladi. Sonlarning to‘g‘ri kelishi hisobot oyi davomida omborda va buxgalteriyada yuritilgan hisobining to‘g‘rili-gidan dalolat beradi.
Materiallarning kirimini buxgalteriyada hisobga olish
Korxona buxgalteriyasida moddiy boyliklarning kirim-chiqimlari xususidagi barch birlamchi xujjatlar: manzil belgilari, imzolar, summalar va amalga oshirilgan tadbir-larning konunga to‘g‘ri kelish-kelmasligi tekshiriladi. Kirim orderlaridagi yozuvlar tegishli to‘lov xujjatlari, schyot-fakturalar, yukxatlar va boshqa xujjatlar bilan solish­tiriladi. Noto‘g‘ri rasmiylashtirilgan xujjatlar kayta kurib chiqish uchun kaytariladi.
Buxgalteriyada tekshirishdan utkazilgan xujjatlar taksirovka qilinadi, ya’ni material miqdori uning narxiga ko‘paytirilib, xujjat bo‘yicha umumiy summa aniqlanadi. Keyin barcha kirim-chiqim xujjatlari omborlar, jamlama hisobvaraqlar bo‘yicha guruxlarga ajratiladi, bu guruxlar esa hisob narxi bo‘yicha kichik guruxlarga bo‘linadi. Bu xujjatlarning yakunlari M-43 shaklidagi materiallarning jamlama hisobi jamgarun kaydnomasiga yozib kuyiladi.
Buxgalteriya hisobida materiallarning hisobini yuritishda quyidagi hisobvaraqlardan foydalanish mumkin:
1010-«Xom-ashyo va materiallar»
1020-«Sotib olinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi kismlar» 1030-«yokilgi»
1040-«Extiyot kismlar»
1050-«Qurilish mollari»
1060-«Idish va idish materiallari»
1070-«Boshqa tomonga kayta ishlash uchun berilgan materiallar» 1080-«Inventar va xo‘jalik anjomlari»1
1090-«Boshqa materiallar».
Ushbu hisobvaraqlarning debetida ishlab chiqarish zahiralarining ko‘payishi, kredi tida esa ularning ishlab chiqarish va boshqa maksadlar uchun sarflanishi aks ettiriladi. Yukorida sanab utilgan hisobvaraqlar aktiv hisoblanib, ularning debetidagi qoldi hisobot davri boshidagi materiallar qoldigini aks ettiradi.
Mol etkazib beruvchilar schyotlari va ombor kirim orderlari asosida omborga materiallarning qabul qilinishiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi:
D-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar»
K-t 6010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar».
Qabul qilish vaqtida materiallarning kamomadi yoki etishmasligi aniqlansa, u xolda materialning sotib olinish bahosiga quyidagicha provodka beriladi:
D-t 4860-«Da’volar bo‘yicha olinadigan schyotlar»
K-t 6010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar».
Agarda korxonaga keltirilgan materiallar mol etkazib beruvchilar xujjatlarid ko‘rsatilganidan ortik bo‘lsa, u holda ko‘p chiqkan material qiymatiga tegishli materia, schyotlari debetlanib, 6010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar hisobvarag‘i kreditlanadi. Sotib olingan materiallar bo‘yicha mol etkazib beruvchilar schyotining tulanishig ko‘idagicha provodka beriladi:
D-t 6010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar».
K-t 5110-«hisob-kytob schyoti».
Korxonaning o‘zida tayyorlangan va omborga qabul qilingan materiallarning haqiki tannarxiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi:
D-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar»
K-t 2310-«Yordamchi ishlab chiqarish».