Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti

16-MAVZU: BYUDJETLASHTIRISH VA XARAJATLARNI NAZORAT QILISH.
REJA:

1. 
   Byudjetlashtirish va uning ichki xo‘jalikni rejalashtirishdagi o‘rni
   

1. 
   Korxona ishlab chiqarish dasturini ishlab chiqish
   

2. 
   Operatsion va moliyaviy byudjet.
   
3. 
   Ishlab chiqarish korxonalarida mahsulot tannarxini rejalashtirish
   

1. Byudjetlashtirish va uning ichki xo‘jalikni rejalashtirishdagi o‘rni
Xo‘jalik yuritishning bozor sharoitlarida gurkuragan korxona - bu o‘z faoliyatidan barqaror foyda oladigan korxonalardir. Bu vazifaning maksimum ichki xo‘jalik rejalashtirish tizimi orqali barqaror asosida amalga oshirish mumkin.
Tabiiy, savol tug‘iladi: bozor mexanizmi va rejalashtirish real vazmida bir-biri bilan qanday uyg‘unlashtirish mumkin? Ma’lumki, sotuvchilar bilan xaridorlar faoliyatini muvofiqlashtirishda narxlar etakchi rol o‘ynaydi - ular xo‘jalik munosabatlari ishtirokchilari uchun ishlab chiqarishning foydali xajmlari va usullarini aniqlaydi. Xar bir korxona o‘z xarakatlarini narx mexanizmiga, extiyoj va takliflar qonuniga buysundirishga majbur, chunki xech kim uning harakatini o‘zgartirishga qodir emas. Biroq xar bir korxona ichki tuzilmasida narxlar mexanizmi ma’muriyat, menejerlar va boshqa mutaxassislarning ongli xarakatlari bilan chiqariladi. Shu bois korxona faoliyati rejaviy qarorlar qabul qilish bilan boshqarilib boriladi. Shu nuktai nazardan reja­lashtirishga ham korxona ichki faoliyatida narx va bozorning o‘rnini bosadigan mexanizm sifatida qaralishi lozim. Bu vaqtning o‘zida menejmentning tarkibiy kismi bulib ham Hisoblanadi. Shu bois rejalashtirish korxona maksadlari, uning faoliyati natijasini va oldinga qo‘yilgan maqsadlarga etishishi uchun zaruriy resurslarini oldindan ko‘ra bilishni o‘zida namoyon etadi.
Ma’lumki, amal qilish vaqtiga bog‘liq ravishda rejalashtirish ueoq muddatli, o‘rtacha muddatli va qisqa muddatliga, ko‘zlangan maqsadi xarakteri bo‘yicha esa strategik taktik va operatsiv rejalashtirishga bo‘linadi. Strategik yoki ueoq muddatli rejalashtirish doirasida (5-10 yil muddatgacha) korxonaning istiqbolli rivojlanish kontseptsiyasi ishlab chiqiladi. Bu korxona xayotining strategik maksadlariga etishishini ko‘zlaydi: bozorda barqaror holatni saqlaydi; bozor ulushini kengaytiradi; foydani eng yuqori daromadiga olib chiqadi; rentabellikni oshiradi; to‘lov qobiliyatini tutib turadi va ta’minlaydi; bozorda xukmronlik qiladi; eksport imkoniyatlarini kengaytiradi Bu yunalishlarning har biri bo‘yicha u yoki bu maqsadga erishish uchun ham mas’ul bo‘lishi darkorligipi aniqlaydi. Faoliyat strategik yunalishlarni amalga oshirish korxonada ishlab chiqariladigan rejalarning butun tizimi bilan ko‘zda tutiladi.
Taktik yoki urta muddatli rejalashtirish yordamida (3-5 yilgacha) korxona strategik maqsadlari va vazifalarini tavsiflashtirish amalga oshiriladi. Bunday rejalashtirish doirasida korxonaning ko‘zda tutilgan ueoq muddatli maxsadlarni hisobga asta-sekin va izchil tadbiq etishga kiritilgan muayyan dasturlarning ishlab chiqilishiga ta’minlanadi. Ularda rivojlanish maksadlarining resurslari (zaxiralar) bilan bog‘liqligi ko‘zda tutiladi va turli xil ko‘rsatkichlarni o‘rtasidagi mutanosibliklar aniqlanadi.
Tezkor yoki qisqa muddatli rejalashtirish tizimi bir kun, bir xafta, un kun, bir oy, bir chorak yoki bir yil davomida korxona ishiga sur’at va marom bag‘ishlaydi. Bunday rejalar tasdiqlangan dasturlar asosida ishlab chiqiladi, tor yunalishga, yukorn daromaddagi batafsillikka ega bo‘ladi va ularni asoslash chog‘ida xilma-xil usullardan foydalanadi. Qabul qilingan reja korxona srategiyasi, uni amalga oshirishni muayyan chora-tartiblari esa - taktika hisoblanadi. Ko‘pgina g‘arb mamlakatlari va firmalarida uzluksiz rejalashtirish keng rasm bo‘ldi, bunda xar yili kelasi yili rejalari aniqlanadi va keyingi ikki yilga ko‘rsatkichlar belgilab chiqiladi. Natijada firmalar muqobil rejaga ega bo‘ladi va izchil suratga uning asosliligini oshirishga erisha boradi. Rejalashtirish ga nisbatan bunday yondashuv barcha korxonalar uchun ham qoida bo‘lmogi darkor.
Biznes rejalashtirish ichki xo‘jalik rejalashtirishning. kudratli kurollaridan iri hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda biznes rejalar allaqachon o‘zining munosib o‘rnini topgan. Nazariya va taktika biznes borasidagi o‘z g‘oyalarni shakllantirish uchun ham, shuningdek faoliyatni baholash uchun ham zarur ana shunday natijalar ishlab chiqarish tajriba endi-endi to‘planmokda. Biznes-reja - ko‘zda tutiladigan biznesning qiska, aniq, maqbul va tushunarli tafsili, katta miqdordagi turli vazifalarni chiqishda eng istiqbolli echimlarini tanlash va ularga erishish uchun vositalarni aniqlashga imkon beruvchi eng muhim kuroldir. Biznes reja ko‘zda tutilgan biznesni |soslash va muayyan vaqt mobaynidagi natijalarni baholash uchun mo‘ljallanadi. Shu munosabat bilan u muvaffaqiyatga erishish darajasi mezoni sifatida qarab chiqilishi mumkin. Biznes reja xarakatlar yo‘lini yoritishga va biznes boshqarishga imkon beruvchi xarakat hisoblanadi. Shu bois uni ichki xo‘jalik rejalashtirilishini o‘zviy qismi deb ham, jro va nazorat uchun qo‘llanma deb ham tasavvur etish mumkin.
biznesni rejalashtirish-bu maxorat va san’atni talab kiluvchi jiddiy jarayondir.
Biznes rejalashtirishni jarayon sifatida amaliy ruyobga chiqarish uchun biz quyidagi asosiy tamoyillarga rioya qilishni anglaymiz:
-mazkur tashkilot faoliyat ko‘rsatib turgan muhitdagi o‘zgarishlarga doimiy moslashuvni ko‘zda tutuvchi uddaburonlik
-rejalashtirishning «sirpanuvchanlik» xususiyatlarini ko‘zda tutuvchi uzluksizliq
-alokadorlik (komunikativlik), bunda urinishlar muvofiqlashuvi va integratsiyasiga tushunmok kerak (hamma narsa o‘zaro boglangan va bir-biriga tobe bo‘lmogi lozim);
-takrorlanuvchanlik bu rejaning oldin tuzilgan bo‘limlarini rejalashtirish va takrorlanuvchanligining ijodiy xarakterini ko‘zda tutadi;
-ko‘p variantlik bu oldinga kuyilgan maqsadga erishishning mukobil imkoniyatlardan eng yaxshisini tanlab olishga imkon beradi;
-ishtirok etish, bu bo‘lajak tashkilot barcha extimol tutilgan ishtirokchilarning rejalashtirishga jalb etishga nuktai nazardan shu rejalashtirish jarayoning o‘zining muhimligini ko‘zda tutadi;
-rejalashtirish jarayonida real muammolar va o‘z-o‘ziga baho berishni aks ettirishni adekvatligi (aynan bir xilligi).
Iqtisodiy adabiyotda ham shakl, ham mazmun, tuzilma va hq bo‘yicha biznes rejalarini ko‘plab talkinlari mavjud. Biznes-rejalar namunalarini, masalan, menejment tarkiblari bo‘yicha boshqa tasniflari bo‘lishi mumkin. Biznes-rejalarning biz keltirgan tasnifni ular vazifalarga bog‘liq holda turli modifikatsiyalariga ishlab chiqarish mumkin: biznes chiziklari (yunalishlari) bo‘yicha (mahsulot, ishlar, xizmatlar, texnik echimlar), umuman korxona bo‘yicha (yangi va joriy korxona).
Ta’kidlash joizki, texnik-iktisodiy asoslanish degan ilgari ishbilarmonlarga odat bulib qolgan xujjat biznes-rejaga yakin turadi. Biroq biznes-rejaning asosiy farqi uning strategik yunalishida, ishbilarmonlik xususiyatida, tashkilot ichki imkoniyatlari va tashqi muhit asosidagi faoliyatning ishlab chiqarish, texnika, moliyaviy va bozor jihatlarining o‘zaro qulay birikuvida namoyon bo‘ladiBiznes-rejalar turli namunalarini ishlab chiqarish chog‘ida, nazarimizda, tarmoq xususiyati; tashkilot umumiy strategiyasi; mahsulot kontseptsiyasi xususiyatlarinigina hisobga olish zarur. Bizning nuktai nazarimizda biznes-rejaning quyidagi tuzilmasi samarali hisoblanadi:
1. Biznes kontseptsiyasi;

2. 
   Xrzirgi vaqtdagi vaziyat va tashkilot haqidagi qisqacha axborot.
   

2. 
   Biznes ob’ekti tavsifi.
   

2. 
   Bozorni tadqiq va taxlil etish (biznes uchun bozor va raqobatlash yoki muhit).
   
3. 
   Tashkiliy reja, shu jumladan huquqiy ta’minot.
   
4. 
   Xodimlar va boshqaruvlar,
   
5. 
   Ishlab chiqarish rejasi.
   
6. 
   Marketing amallari rejasi.
   
7. 
   Kudratli tavakkallar.
   

10 Moliyaviy reja va moliyaviy strategiya.
Biz bu tizimni kandaydir kotib kolgan deb tushunmaymiz, u muayyan maqsadlar, vazifalari va biznes ob’ektlariga bog‘liq ravishda o‘zgarishi mumkin. Biroq biz uchun reja rasmiy xujjat hisoblanadi va u biznes bo‘yicha qudratli investorlar, sheriklarning talablariga muvofiq rasmiylashtirilgan bo‘lishi kerak Uni yozish uchun bozorlar, tarmok holati, yangi texnologiyalar, jixozlar to‘g‘risidagi ko‘pgina masalalar bo‘yicha katta axborot materiali to‘plash sarfi. Bu materialning talab kismi odatda, biznes rejaning yakuniy, rasmiy variantiga kirmaydi va mazkur jihatdan uning ishchi nusxasining dastlabki ishlovi e’tiborga moliq Unga rasmiy biznes-rejaning bo‘limlari bo‘yicha gurhlantirilgan barcha ishchi axborot materiallari kiritiladi.Bu materiallar xilma-xil xarakterga ega bo‘lishi (o‘z g‘oyasini tavsiflash, shakl berishdan erkin turdagi jadvallarda ras­miylashtirilgan hisob-kitoblargacha), ish jarayonida doimiy ravishda tuldirilib borishi va biznes-reja rasmiy nusxasi zamonaviylashtirilgan paytda bundan foydalanish mumkin.
Ta’kidlash joyizki, nazariya va amaliyotda biznes rejalashtirish goho nohaq ravishda ichki xo‘jalik rejalashtirilishi bilan taqqoslanadi. Nazarimizda, rejalarning bu turlari orasida kuyydagi tafovutlar mavjud:

1. 
   Ichki xo‘jalik rejalashtirishdan farqli o‘laroq biznes reja korxona umumiy
   maqsadlarini emas, balki faoliyat yangi turini rejalashtirishning yoki biznes-loyixaning
   muayyan mazmunini aniqlovchi eng muhim vazifalarni o‘z ichiga oladi. Biznes reja, asosan,
   korxona rivojlanish ayni strategiyasi va taktikasining ishlab chiqishga muljallanadi,
   ichki xo‘jalik rejalashtirish esa birgalikda joriy va istiqbol faoliyatining xilma-xil o‘z
   ichiga olishi mumkin;
   

1. 
   Biznes-rejalar, odatda, bajarilishi vaqtinchalik muddatlar bilan belgilab
   chiqilgan innovatsion loyihalarga ishlab chiqiladi; bu muddatlar utishi bilan biznes-
   loyixa ustidagi ish nixoyasiga etadi. Ichki xo‘jalik rejalashtirish xo‘jalikni boshqa-
   rishning barcha daromadlarida uzluksiz ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Tashkilot
   birgina yillik rejani bajarish barobarida tegishli tuzatishlar kiritilgandan keyin
   navbatdagi rejani amalga oshirishga o‘tiladi Biznes-reja nafaqat aniq muvaqqat
   balki yanada torroq kenglik chegaralariga ega, xar qanday ichki xo‘jalik rejasi esa bunday
   aniq cheklovlarga ega bo‘lmaydi;
   

3. 
   Biznes-rejaning asosiy vazifasi ishbilarmonlar yangi ishni ochish va mahsulotni
   bajarishga zaruriy ishlab chiqarish zahiralarini, birinchi galda pul mablag‘larini
   olishdan iborat. Ishonchli sheriklar qidirib topish ko‘plab moliyaviy ko‘rsatkichlarni kunt
   bilan asoslashni talab etadi, bunda na faqat ichki xo‘jalik-ishlab chiqarish faoliyati, balki
   tashqi kredit-moliyaviy va bank tizimlarida tavakkalning mavjud darajasi hisobiga
   olinadi. Ichki xo‘jalik rejalari ko‘prok darajada xususiy ravishda foydalanish uchun
   zarur, biznes-rejalar esa inventarlar va kreditlar uchun kerak xolos;
   

Biznes-rejalar ishbilarmon firma muassasasining bevosita rahbarligida va
shaxsan ishtirokida ishlab chiqariladi. Ichki xo‘jalik rejalashtirish bilan, odatda korxonaning mahoratli iqtisodchi-menejerlar va funktsional bo‘linmalari mutaxassislari shug‘ullanadilar. Bunda ichki xo‘jalik rejasini ishlab chiqishda xar bir biznesmen-ishbilarmonning shaxsan ishtiroki na faqat real strategii va tezkor maksadni ishlab chiqarishga imkon tugdiradi, balki kelajakda xarajatlar va natijalarni solishtirish asosida biznes-loyixani bajarishning eng mukammal tashkil etishni ham ta’minlaydi.Boshqaruv hisobining tizimlarida rejalashtirish jarayonining tavsifi uchun ko‘pincha «byudjetlashtirish» atamasi ishlatiladi.
Byudjet moddiy va pul birligida ifodalangan rejani o‘zida namoyon etadi. U korxona daromadlari, sarflari va to‘lov kobiliyatini boshqarish uchun qurol bulib xizmat qiladi. Sarfli byudjetlashtirish deganda rejalash jarayonida ko‘plab mutaxassislar: marketo-loglar, iqtisodchilar, moliyachilar, buxgalterlar, texnologlar, soliq solish, mehnat va moddiy boyliklarini me’yorlashtirish sohalaridagi mutaxassislarning ishtirok etishi ko‘zda tutiladi.
Mazkur reja ancha mukammal hisoblanadi, chunki «kuyi»dan rejalashtirish va
byudjetning «yukori»dan tuzilishi yagona jarayon bulib, unda korxonaning boshqarishning
turli darajadagi byudjetlarning bir-biriga doimiy ravishda muvofiqlashtirish va bog‘lab
turishini ko‘zda tutadi. ^s
- byudjet loyixasini ishlab chiqish uchun dastlabki axborotni to‘plash va muammoni kundalang qo‘yish;
-tuplagan axborotni taxlil etish va umumlashtirish, korxona faoliyatini ilmiy asoslangan ko‘rsatkichlarni hisob-kitob qilish, byudjet loyihasini shakllantirish;-byudjet loyihasini baholash;-byudjetni tasdiqlash.

■
Dastlabki axborotni to‘plash chog‘ida zaruriy ko‘rsatkichlarni o‘zaro bir-biri bilan bog‘lash maqsadida axborot taqdim etish bo‘yicha tuzilmaviy bo‘linmalar ma’suliyati ko‘zda tutiladi. Byudjetlar butun tashkilot uchun ham (qo‘shma byudjet), faoliyatning alohida funktsiyalarni yoki uning tuzilmaviy bo‘linmalari uchun ham (xususiy byudjetlar) ishlab chiqiladi. Qo‘shma (bosh) byudjet turli jarayoni o‘z unsurlarining ko‘pchiligida texprom-finilanni ishlab chiqarishning bizga yaxshi ma’lumki jarayoni bilan mos keladi. Bosh byudjet faoliyatining barcha bo‘linmalar yoki funktsiyalar bo‘yicha butun tashkilot uchun muvofiqlashtirgan ish rejasini o‘zida namoyon etadi uni tuzish natijasida quyidagilar yuzaga keladi:
-foyda va zararlar rejasi;
-pul okimlari taxmini;
-taxminli buxgalterlik balansi (moliyaviy ahvol haqida hisobot).

4.