1.2. B.Skinerning radikal keskin bixeviorizmi B.F.Skinner ham Freyd kabi bixeviorist bolib, bixevioristik nazariyaning etakchisidir. Skinner boshqa zamondoshlariga nisbatan oz-ozini kuzatishga qarshi bolgan. SHuningdek, u xulq-atvor shakllarini organishga hissa qoshgan.
Qat`iy bixeviorizmning kozga koringan nazariyachisi Skinner 1904-1990 metodlar orqali insonning barcha xulq-atvorini bilish mumkinligini, chunki ob`ektiv ijtimoiy muhit determinallanganligini e`tirof etgan. B.F.Skinner motivlar, maqsadlar, hissiyotlar, anglanmagan fikrlar va shu kabi psixik jarayonlar tushunchasini inkor etgan. Uning ta`kidlashicha, inson xulq-atvori deyarli uni qurshab turgan tashqi muhit ta`sirida butunlay shakllanadi. Ba`zida bunday yondashuvni invayronmentalizm inglenvironment- muhit- atrof deb ataydilar. B.F.Skinner fikriga kora, inson psixikasining qora qutisi empirik tadqiqotlardan chiqarib tashlanishi, bevosita kuzatish mumkin bolgan inson xulq-atvorini organishga, oxirgi hisobda inson harakatini aniqlab nazorat qiluvchi muhit omillarini organishga qaratilishi kerak. B.F.Skinner hayvonlar xulq-atvorini kalamush kabutar eksperemental tahili inson va hayvonlar uchun umumiy bolgan xulq-atvor tomonlarini ochishga imkon beradi deb hisoblangan. Xulq-atvorning umumiy qonuniyatiga tayanib ta`lim va tarbiyaning muhim amaliy psixologik-pedagogik vazifasini hal etish mumkin. Ijtimoiy muhit ozgarishlarini manipulatsiya qilib ya`ni bog`liq bolmagan ozgarishlar individning xulq-atvor reaktsiyalarini bog`liq ozgaruvchilar tahmin qilish va nazorat qilish mumkin.
B.F.Skinner xulq-atvorining 2 ta asosiy turi mavjudligini e`tirof etgan respondent va operent. Biroq uning taxminicha anglash mumkin bolgan, birlamchi stimullar mavjud bolmagan ichki sabablar natijasida vujudga kelgan harakatlar operant xulq-atvordir. Inson va hayvonlar uchun xulq-atvor natijasida yuzaga keluvchi voqea-hodisalar oqibatlar muhimdir. Natijadan oqibatidan bog`liqlikda kelajakdagi kelgusidagi bunday xulq-atvorga nisbatan ma`lum bir fikr shakllanadi. Operant xulq-atvor asta-sekin ixtiyoriy harakatni egallaydi. Orgatishning operant turi boyicha insoniyat xulq-atvorining kopgina shakllarining shakllanishi sodir boladi ya`ni kiyinishni bilish, kitob oqish odati, tajovvuzkorlikni namoyon qilishdan tiyilish g`azabni jilovlash tortinchoqlikni engib otish va boshqalar.
B.F.Skinner ta`limotida bolaning rivojlanish- bu qollab-quvvatlash yonalishi bilan muvofiqlikda uni me`yoriy xulq-atvorga orgatishdir. Ilk bosqichlarda ijtimoiylashuv omillari va qollabquvvatlash manbalari bolib, ota-ona hisoblanadi, keyinchalik, qollabquvvatlash manbalarining soni ortadi: bular qoni-qoshnilar maktab tengdoshlar fikridir. B.F.Skinner Inson xulq-atvori uning hayoti davomida ozgaradi va vaqti-vaqti bilan inqirozlar yuzaga keladi degan fikrni qollab-quvvatlagan. Inqiroz holati muhitining shunday bir ozgalari ta`sirida yuzaga keladiki unda individ xulq-atvor reaktsiyalarining adekvat toplamiga ega bolmaydi. Muhit bolaning xulq-atvorini doimiy, uzluksiz va ketma-ketlikda shakllantiradi deb hisoblagani uchun bixeviorizmda rivojlanishni yosh davrlarga ajratish (bolish) muammosi korib chiqilmaydi. Rivojlanishni davrlashtirish muhitga bog`liq. Ushbu yosh davrida barcha bolalar uchun yagona rivojlanish qonuniyati mavjud emas: muhit qanday bolsa ushbu bolaning rivojlanishi qonuniyati ham shunday boladi. Gap faqat ma`lum bir konikmani shakllantirish orgatish bosqichlarini belgilash imkonini beradigan (oyinni rivojlanish bosqichlari yozishga yoki tennis oynashga orgatish) funktsional davrlashtirishni yaratish haqida ketishi mumkin. Orgatishning doimiy tajribasi boshqa psixologik maktablarda SHaxs deb nomlanuvchini yaratdi. SHaxs-bu insonning butun umri (hayoti) davomida egallagan tajribasidir. Insonning (noyobligi) oziga xosligi irsiyat tavsif va orgatishning individual repertuarini oziga xos uyg`unligi bilan belgilanadi. Bunday tarzda psixik rivojlanish orgatish bilan tenglashtiriladi ya`ni, har qanday bilim, konikma, malakani egallash bilan maxsus oqitish sharoitlarida va tasodifiy yuzaga kelgan holatlarda bilishga organgan.
