Termiz davlat universiteti geografiya kafedrasi umumiy yer bilimi

2.Kuyosh sistemasidagi konuniyatlar. 

 

   Kuyosh sistemasidagi planetalarning joylashishi, xarakati va boshka 

xususiyatlarini urganish natijasida kuyoshdagi konuniyatlar mavjudligi kupdan beri 

aniklangan. 

1.  Barcha planetalar kuyosh tevaragida bir tomonga karab aylanadi. 

2.  Barcha planetalar kuyosh tevaragida taxminan bir tekisda aylanadi. 

3.  Planetalarning orbitalari doira shakliga yakin. Eng uzokda bulgan 

planetalar Pluton va   ba'zi asteroidlargina bunga kirmaydi. 

4.  Kuyosh sistemasi markazida kuyosh turadi, planetalar kaysi tomonga 

karab aylansalar, kuyosh xam uz uki tevaragida shu tarafga aylanadi, 

planetalar kaysi tekislikda aylansalar kuyosh xam taxminan shu tekislikda 

aylanadi. 

5.  Planetalar kuyosh tevaragida kaysi tomonga karab aylansalar ularning 

yuldoshlari xam uz planetalari tevaragida xuddi shu tomonga karab 

aylanadi. 

6.  Planeta yuldoshlarining orbitalari xam deyarli doira shaklidadir va 

xokozo. 

    Yukorida eng asosiy konuniyatlarnigina kursatib utdik,  ammo shu 

Konuniyatlarning uziga asoslanib xam Kuyosh sistemasi uz tarkibida jismlarning 

tasodifiy birlashmasi emas, balki, tugrisi, konuniy evolyusion prosesslarning 

okibatidan iboratdir. Bu konuniyatlarga kup vakt ilgari e'tibor berilganva Kuyosh 

sistemasining xosil bulishi tugrisida gipotezalar bayon kilingan edi. 

         Kant va Laplas gipotezasi Nemis filosofi Kant 1775 yilda 

Kuyoshsistemasidagi planetalarning kosmik tumanlikdan paydo bulganligi 

tugrisida birinchi gipotezani bayon etjdi. Kantdan biroz keyinrok fransuzfizigi 

Laplas Kuyosh sistemasining paydo bulishi tugrisida ancha batavsil va ma'nolirok 

gipoteza chikardi. 

---

 

15 

         Kuyosh sistemasi dastavval kizigan, juda siyraklangan tumanlikdan iborat 

bulib , barcha planetalar orbitalari doirasidan ancha tashkariga tarkalgan bulgan. 

Tumanlikning markazida asta sekin yadro xosil bulib keyinchalik bu yadrodan 

Kuyosh vujudga kelgan. Bu tumanlik uz uki atrofida aylangan, shuning natijasida 

ikki tomoni pachaklangan dumalok shaklga kirgan. Tumanliklarning asta sekin 

sovishi bilan uning zarralari markazga yakinlashgan, massa zichlanib tezirok 

aylana boshlagan. Bora-bora aylanish tezligi markazdan kochish  kuchi tortish 

kuchidan zurayib ketishi mumkin edi, ayniksa ekvatorda shunday bulishi mumkin, 

chunki ekvatorda markazdan kochish kuchi eng kupdir, tortuv kuchi esa kam. 

Natijada ekvator tekisligidagi tumanlikning zarralari markaziy jismdan konsentrik 

xalklarday aylanib chikish lozim edi, shunda xar bir xalka, xalkaning ajralish 

paytidagi markaziy massa tezligi bilan aylanishi lozim edi. 

       Xalklarning tarkibi bir xil bulmaganligi va turldi kismlari bab baravar 

sovumaganligi natijasida xalkalar bulak-bulaklarga uzilib ketgan. Uzilib ketgan 

xalkalarning bulaklari tortuv kuchining ta'siri bilan yaxlit bir gaz shariga 

kushilishgan. Bu shar markaziy yadro (Kuyosh) tevaragida orbita buylab 

xarakatlanib, shu bilan birga uz uki tevaragida xam aylanib turgan. Bu aylanma 

xarakat ilgari xalkaning sirtki zarralariga karraganda ancha tez xarakatlanganidan 

kelib chikkan. Keyin-keyin sovishi natijasida gazsimon shardan planeta planeta 

vujudga kelgan Planetalarning  yuldoshlari xam shu taxlit bulgan. 

        Djins gipotezasi XX asrning birinchi yarmida Djins gipotezasi juda mashxur 

edi, bu gipoteza birinchi marta 1919 yilda bayon etilgan. Bu gipotezaning moxiyati 

shundan iborat: Kuyosh sistemasidagi planetalar fark kilgan tumanlikning 

xalkalaridan emas, balki Kuyoshdan xosil bulgan. Bu xodisa shunday ruy berishi 

mumkin edi. Kuyosh yonidan Kuyoshdan xam kattarok bir yulduz utgan bulishi 

mumkin. Natijada bir-biriga yakiglashish boshlaganligi boshlanganligi tufayli 

Kuyoshdan baxaybat «kabarish tulkini» kuzgalgan, iki osmoniy jismning 

yakinlashgan bu tulkin orta borgan. Jismlar tobora yakinlashganda, kabarib 

chikkan urgachlar portlagan natijada ikkita protuberanes paydo bulgan. Bir 

protuberanes  uzga yulduz tomonga, ikkinchi protubenes teskari tomonga karab 

otilib chikkan . Kuyoshdan uzilib kolgan protuberaneslar planeta va asteroidlarni 

xosil kilgan. Shundan keyin  planeta va ularning yuldoshlari taxminan Laplas 

gipotezasidan faraz kilingan tartibda tarakkiy etgan. 

         O.YU.Shmidit gipotezasi. Kuyosh sistemasidagi planetalarning paydo bulishi 

tugrisidagi eng yakin gipoteza O.YU.Shmidit gipotezasidari. Bu gipoteza 1946 

yilda bosilib chikarildi. 

          Eng yakin ma'lumotlarga kura, Somon yuli (Galaktika) yulduzlari Galaktika 

markazining tevaragida elipsimon orbitalar buyicha xarakatlanadilar. Galaktika 

yulduzlaridan tashkari, bexisob bulgan «kora rang» tup-tup  jismlarning uyumlari 

bor, bular changdan va Yer yuzasiga tushib turadigan metioritlar singari 

zarrachalaridan iborat. O.YU.Shmidit gipotezasiga kura «Kuyosh uzining galarktik 

xarakatida» bir zamonlar «kora rang» jismlar uyumiga duch kelgan. Shunday 

jismlarning bir kismi Kuyosh uzi bilan olib ketgan, bu jismlar Kuyosh tevaragida 

bir tup meteoritlarga birlashgan. Keyinchalik xarakatlanayotgan meteorlar bir 

---

 

16 

biriga urilgan, kichik meteoritlar katta meteoritlarga kelib kushilgan, natijada 

planetalar vujudga kelgan.