Termiz davlat pedagogika instituti

Sport va uning ma’naviy-estetik jihatlari. Jismoniy tarbiya va sport insonga xushkayfiyat, estetik ruh, harakatchanlik, epchillik, chaqqonlik, jismoniy faollik baxsh etadi. Bu xususda B.Lou o‘zining «Sport go‘zalligi» degan kitobida F.Kinonning «Teatr, tomoshabinga suyanib rivojlanadigan san’at turi... Sport musobaqalarida tomoshabinlar o‘zlarini xuddi spektakl tomoshasidagidek tutadilar: ular yuksak mahorat egalariga qarsak chaladilar va yomon o‘yin ko‘rsatganga nisbatan salbiy munosabatlarini yashirmaydilar. Sportda ham, teatrda ham biz «o‘yin» haqida gapiramiz» degan fikrini keltirar ekan sportning axloqiy- estetik tarbiyaviy ahamiyatga egaligini nazarda tutadi. Shuningdek B.Lou H.Slyusherning «Sport va ekzistensiya» kitobidagi «Sport — toki haqiqiy sport ekan, u estetik fazilat va nafislikka erisha oladi. U sportchi uchun chuqur ma’noga boy holat... sport botiniy yaxlitlikni va yuksak darajadagi hissiy ko‘tarinkilikni talab qiladi» bu bilan H. Sly usher sportchi his etadigan estetik zavq haqida ta’kidlaydi, deb fikr bildiradi. Bundan ham ko‘rinib turibdiki sport shaxsda jismoniy go‘zallikni his qilish qobiliyatini tarbiyalashi uning kamolotida katta o‘rin tutadi. Bu sohada amalga oshirilayotgan ishlar sogiom va barkamol avlodning jismoniy go‘zalligi, sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga qaratilgandir.
Zero, jamiyatda sog‘lom turmush tarzini qaror toptirishda jismoniy madaniyat muhim ahamiyat kasb etib, insonning barcha tabiiy va ijtimoiy qobiliyatlarini ro‘yobga chiqaradi, uni ma’nan yuksaltirib ezgu ishlarga safarbar etadi. Bu yerda gap professional sportchining jismoniy madaniyatiga oid talablar haqida emas, balki tabiiy harakatchanligi, kelishgan qaddi-qomati, jismoniy fazilati bilan ajralib turuvchi sog‘lom inson haqida bormoqda.
Binobarin, soglomlik bebaho boylik, moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish asosi, oliy qadriyat sanalgan inson kamolotining tarkibiy qismidir. 0 ‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, «Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish aholi salomatligini ta’minlashning muhim omili bo‘lib, avvalo, yoshlarni sog‘lom va barkamol etib tarbiyalashda beqiyos ahamiyatga ega».
Ma’naviy va jismoniy sogiom inson ijodiy qobiliyatlarini ro'yobga chiqarish imkoniyatlariga ega, kayfiyati yuqori, ijodkor boladi. Bu narsa uning nafaqat jismoniy mehnat sohasi, balki estetik qadriyatlarni yaratishdagi faolligida ham ko‘zga tashlanib turadi. Mustaqillik yillarida mamlakatda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish davlat ahamiyatiga molik vazifa etib belgilandi.
1998-yil 6-sentyabrda Toshkentda 28 davlat vakillari Kurash xalqaro assotsiatsiya (KXA)ga asos solishdi. O ‘tgan yillar davomida 711 ta sport inshooti qurilib, bolalar ixtiyoriga topshirildi, ularning 161 tasi yangidan bunyod etildi, qurilish-tiklash ishlariga 9,8 milliard so‘m, ularni zamonaviy asboblar bilan jihozlashga 1,7 million AQSH dollari miqdorida mablag‘ ishlatildi.
Birgina 2008-yilning o‘zida kasb-hunar va akademik litseylar qurish uchun 382,4 mlrd so‘m sarflandi. Jahonning eng zamonaviy stadionlari bilan tenglasha oladigan «Bunyodkor» stadioni ham O‘zbekistonning sportga bolgan munosabatining yorqin namunasidir.
Mustaqillik yillarida О‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportning o‘ziga xos yangi tizimi shakllandi. Maktab o‘quvchilari o‘rtasida «Umid nihollari», litsey va kollej o‘quvchilari o‘rtasida «Barkamol avlod», oliy o‘quv yurtlari talabalari o‘rtasida « Universiada » musobaqalari doimiy tus oldi.
Sport irodani mustahkamlashda, aniq maqsad sari intilishda, qiyinchiliklarni bardosh va chidam bilan yengishda juda katta ahamiyat kasb etishini, u inson qalbida g‘alabaga ishonch, g‘urur va iftixor tuyg‘ularini tarbiyalaydi. Ayniqsa, «Barkamol avlod» musobaqalari sport sohasida yangi an’analarni boshlab berdi.
Yoshlarning nafaqat jismoniy chiniqishlariga, balki halol bellashuvlar ishtiyoqi, g‘alabalar quvonchi bilan yashashiga, xalqimizga xos mardlik, tantilik va bag‘rikenglik hislarini ko‘rsatib, ma’naviyatlarining yuksalishiga ham xizmat qilmoqda. Bir so‘z bilan aytganda, sport nafaqat yoshlarning jismoniy jihatdan chinakam sog'lom bo‘lishi, o‘z tabiiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish vositasi bo‘lib qolmay, balki har tomonlama kamol topishi, ma’naviy-ruhiy, siyosiy-mafkuraviy va badiiy-estetik salohiyatlarini, ongi va tafakkurini vatanparvarlik, milliy g‘urur va milliy iftixor ruhida shakllantirish va rivojlantirish omili sifatida ham ijtimoiy ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, sport — milliy va umuminsoniy estetik madaniyat ramzi sifatida xalqlar o‘rtasidagi do‘stlik va birodarlik tuyg‘ularini mustahkamlashda katta ijtimoiy ahamiyat kasb etmoqda. Buning yorqin misolini bir qator milliy va ommaviy sport o‘yinlarida ko‘rishimiz mumkin. Xususan, o‘zbek milliy kurashi o‘zida estetik madaniyatning yuqori kechinmalarini namoyon etishi, kurashayotgan kurashchilarning nozik harakatlarida kishini ilhomlantiradigan va zavqlantiradigan estetik qiyofaning aks etishi milliylik va umuminsoniylik xususiyatlarini namoyon etadi.
Sportning nozik va barchaning o‘ziga estetik zavq bilan jalb etadigan turlaridan yengil atletikada ham bu jarayon yaqqol gavdalanadi.
Sport o‘yinlari ichida umumbashariy ahamiyat kasb etadigan futbol millionlar o‘yini sifatida yuksak estetik madaniyatning namunasidir.
Voqelikka estetik munosabatning milliy va umumbashariy ahamiyati.
Nafosat olamining obyektiv va subyektiv tomonlari mavjud bo‘lib, unda odamlarning voqelikka estetik munosabatda bo‘lish jarayonida yaratilgan «ikkinchi tabiat», ishlab chiqarish texnologiyasi, turmush tarzi, oila, bog‘cha, ta’lim-tarbiya muassasalari obyektiv omil hisoblanib, shaxs va uning his-tuyg‘usi, didi, tasavvur va xayollari subyektiv tomonlarni tashkil qiladi.
Nafosat olamidagi ana shu obyektivlik va subyektivlik estetik qadriyatlarning vujudga kelishi, rivojlanishi, ahamiyatini belgilab beradi.
O‘zbekiston demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Ushbu maqsadga erishishning asosiy omillaridan biri — bu xalqimiz qalbi va ongida yuksak milliy va umuminsoniy qadriyatlarga mehr-muhabbatni kuchaytirish, axloqiy va diniy qadriyatlarni estetik tuyg‘ular, kechinmalar va tasavvurlar bilan uyg‘unlashtirishdan iboratdir.
Umuminsoniy, milliy va shaxsiy qadriyatlar negizida qurilgan ma’naviy-ma’rifiy-madaniy hayot har bir shaxsning o‘zligini anglab,umumbashariy va milliy ma’naviy merosni o‘rganib, olijanob fazilatlar asosida o‘z hayotini tashkil etishni taqozo etadi. Milliy ma’naviyat - bu muayyan millatning tarixiy o‘tmishi, dini ijtimoiy ma’naviy qadriyatlar tizimi hamda dunyoqarashining ifodasi. Unda milliy urf-odatlar, an’analar, moddiy-madaniy meros, tarixiy yodgorliklar muhim ahamiyat kasb etadi. Umuminsoniy ma’naviyat esa — barcha xalqlarga xos bo‘lgan, ularning barcha ijtimoiy ideallarini aks ettiruvchi an’analar, g‘oyalar, intilishlar, maqsad-muddaolarni ifodalovchi qadriyatlar tizimidir.
Bunday qadriyatlar biror-bir davlat, jamiyat, mafkura tomonidan yaratilmaydi, u barcha insonlarning orzu-umidini ifodalaydigan, ularga birdek manzur bo‘lgan, yovuz g‘oyalarga qarshi yagona kuch sifatida qaror topadigan qadriyatlar tizimidir. Tinchlik, erk, istiqlol, demokratiya kabi tushunchalar bashariyatning azaliy qadriyatlaridir. Voqelikka estetik munosabatni milliy va umumbashariy ahamiyati shaxs ma’naviyatining yuksak bo‘lishi, uning umuminsoniy va milliy ma’naviyat bilan qanchalik mushtarakligiga bogliq.