Termiz agrotexnologiyalar va innovatsion rivojlanish instituti meva-sabzavotchilik va texnologiya fakulteti

Texnologik qism

Moylash haqida umumiy ma’lumotlar Bir jism ning ikkinchi jism ga nisbatan harakatlanishida hosil b o ‘ladigan ishqalanish harakat ishqalanishi deyiladi. Ishqalanish sabablari: tegib turadigan sirtlar chiqiqlari qirqilish (yorilish) va bu sirtlarning tegib turgan kontakt nuqtalari m olekulalarining o ‘zaro ta ’sirlanishi ishqalanishga sabab bo‘ladi. H arakat ishqalanishi ta ’sirida ko‘pchilik hollarda ishqalanuvchi sirtlarning yeyilishiga olib keladi. N atijada tutashish joyida zazor kattalashadi, m ashinaning ishlashida shovqin paydo b o ‘ladi va detallarning yeyilishini kuchaytiradi. Ish q a la n ish n i yengishga m ex an ik energ iy a s a rf b o ‘ladi, natijada issiqlik energiyaga aylanib detallar qiziydi. Ishqalanadigan detallarning yeyilishi, issiqlik ajralishi harakat ishqalanishini hosil qiluvchi asosiy hodisalardir. Ishqalanish sharoitlari va turlariga ko‘ra shu hodisalardan birortasi ko‘proq yoki kam roq aham iyatga ega bo‘ladi. H arakat ishqalanishi detallarning bir-biriga nisbatan siljishiga ko‘ra ikki turga boMinadi: sirpanm a ishqalanish va yum alanm a ishqalanish. Ishqalanuvchi sirtlarda kiritilgan surkov m ateriali bo im ag an d a ikki qattiq jism sirtida hosil bo‘ladigan ishqalanish m oysiz ishqalanish deyiladi, m oy qatlam i bilan ajratilgan ikki jism ning bir-biriga nisbatan siljishida hosil bo‘ladigan ishqalanish suyuq ishqalanish deyiladi va ishqalanuvchi sirtlarda surkov m ateriali m avjud b o ‘lgandagi ikki q attiq jism sirtid a hosil bo‘ladigan ishqalanish chegaraviy ishqalanish deyiladi. * S u rk o v m o y la ri is h q a la n is h g a s a rfla n a d ig a n q u v v a tn i kam aytirish, ishqalanadigan detallarning yeyilishini kam aytirish va ishqalanishda ajralib chiqadigan issiqlikni olib ketish uchun xizm at qiladi. B undan tashqari m oy ishqalanadigan sirtlardagi yeyilish m ahsuloti va har xil iflosliklarni yuvib turadi, bu sirtlarni korroziyalanishdan saqlaydi va ayrim hollarda tutash b o ‘lgan harakatlanuvchi sirtlarni jipslaydi. Suyuq ishqalanishning mohiyati va qonunlarini prof. N . P. Petrov yaratgan. U podshipnikda m oyning harakatlanishi gidrodinam ika qonunlariga butunlay 179 bo‘ysunishini aniqladi. Shu sababli u yaratgan suyuq m oylash nazariyasi m oylashning gidrodinam ik nazariyasi deb ataladigan bo‘ldi. N . P. Petrovning yaratgan suyuq (gidrodinam ik) m oylash nazariyasida ko‘rsatib o ‘tilganki, val aylanm aganida (tinch holatda turganida) podshipnikka tayanadi, binobarin, val va podshipnikning tegib turgan sirtlar orasida zazor nolga (h m in к 0) teng (6.1- a rasm ). Val podshipnikda aylanganida val sirtiga m ahkam yopishgan m oyning birinchi qatlam i o ‘ziga boshqa qatlam ni ergashtiradi. H arakatga kelgan m oy zarralari qatlam lar orasidagi ishqalanish kuchi ta ’sirida zazorning keng qism idan to r qismiga qarab siljiydi (6.1- Z> rasm ). Buning natijasida zazorning eng kichik (h m in) sohasida m oy qatlam ida bosim kattalashadi va bu bosim ta ’siridan val ko‘tarilib, moy yostigNga yotadi. Sirtlarning siljish nisbiy tezliklari ortishi bilan (valning aylanishlari chastotasi ortishi bilan) ponasim on b o ‘shliqqa ko‘proq m iqdorda m oy tortilib moy q atlam i b o sim in i o sh irad i. Val esa sh u n g a m uvofiq h olda podshipnikda m arkaziy vaziyatni egallashga ko‘proq intiladi (6.1- rasm, d, e) va zazor h m in ning kattaligi ortadi. M oy qatlam ining qalinligi val va podshipnik sirtlari g‘adir-budurlari balandliklarining birgalikdagi yig‘indisidan katta b o ‘lganida sirtlarning bir-biriga tegishi yo‘qoladi va suyuq ishqalanish vujudga keladi. Bir m oylangan yassi sirt ikkinchi sirt ustidan harakatlanganida (ular orasida ponasim on zazor bo‘lsa va ularning nisbiy siljish tezligi yetarlicha katta b o ‘lsa) m oy pona hosil b o ‘lishi m um kin. M oy qatlam ining ko‘tarish xususiyati va dem ak, suyuq ishqalanishni ta ’m inlash ishonchliligi m oy qovushqoqligining ortishi, ishqalanadigan sirtlar harakat tezligining ortishi va bu sirtlarga tushadigan nagruzkaning kam ayishi bilan oshib boradi. Biroq m oy qovushqoqligi va ishqalanuvchi sirtlar harakat tezligining kuchayishi bilan ishqalanishga ketadigan isrof ham ortadi. D etallar orasidagi zazo rd an m oy c h iq a rib y u b o rilg an d a ularning sirtida bitta yoki bir nechta m olekula qalinligida juda yupqa moy qatlam i qoladi, bu qatlam m olekulalarning tortishish kuchi ta ’sirida detallar sirtiga m ahkam bog‘langan bo‘ladi. Bu holda chegaraviy ishqalanish paydo bo‘ladi. Suyuqlik bilan m oylanganda ishqalanishga ketadigan energiya sarfi va detallarning yeyilishi eng kichik b o ‘ladi. Biroq suyuqlik b ilan m o y lan ish u c h u n ta la b q ilin g a n s h a ro it faq at b a ’zi qo‘zg‘aluvchan birikm alarda yaratilishi m um kin (shunda ham ularning butun ish davri uchun em as). 180 D vigatelning k o ‘pgina tutash qism lari, m asalan, porshen barm og‘i bilan shatunning yuqori kallagi vtulkasi, porshen barm og‘i bilan porshen bobishkalari, porshen bilan silindr chegaraviy ishqalanish sharoitida ishlaydi. Chegaraviy ishqalanish sharoitida ishlaydigan harakatlanuvchi qism larning ishlash m uddati kamayadi. Dvigatel m oylash tizim i deb, ishqalanadigan sirtlarga m a’lum harorat, m a’lum bosim ostida kerakli m iqdorda m oy uzatish va moyni karter tubiga qaytarish uchun xizmat qiladigan qurilm alar to ‘plamiga aytiladi. M oy uzatishning uch xil usuli bor: 1) sachratib berish; 2) bosim ostida uzluksiz uzatish; 3) bosim ostida davriy (pulsatsiya bilan) uzatish. Dvigatel detallarining ishqalanadigan sirtlariga m oyni uzatish usuli bo‘yicha moylash tizim i uch xil turga bo‘linadi: 1) sachratib moylash tizim i; 2) bosim ostida (m ajburiy) uzatib moylash tizimi; 3) kom binirlangan moylash tizimi. H ozirgi zam on av to trak to r dvigatellarida kom binirlangan moylash tizim i q o ‘llaniladi. Bu yerda dvigatel detallariga moyni sachratib va bosim ostida uzatish usullari q o ‘llaniladi. K om ­ binirlangan usulda zo‘riqib ishlaydigan detallarga m oy bosim ostida uzatiladi. Q olgan detallar esa dvigatel ishlaganida uning ichki bo‘shlig‘ida sachrayotgan moy hisobiga moylanadi. K om binirlangan moylash tizim i moyni tozalash va sovitish q u rilm alarin i o ‘z ichiga o lad i. Bu m oy sarfini va dvigatel detallarining yeyilishini kam aytiradi. Dvigatelning ba’zi bir qismlari ishqalanadigan sirtlarini m oylaydigan alohida qurilm aga ega (yonilg‘i nasosi, rostlagich, ventilator, suv nasosi va yurgizib yuborish sistemasi). Dvigatelning b a rc h a ish q a la n a d ig a n d e ta lla rin i b o sim o stid a m oy lash konstruktiv jihatdan murakkabligi sababli tatbiq qilinmaydi. 6.2. Moylash materiallari Avtomobil, traktor va boshqa dvigatellarning ish sharoitlari ham da rejim lari bir-biridan keskin farq qiladi, shuning uchun ularda ishlatiladigan m otor m oylarining ekspluatatsion xossalari ham turlichadir. H ar qanday m oyning asosiy vazifasi belgilangan m otresurs davom ida dvigatelning ishonchli va tejamli ishlashini ta ’minlash bo‘lganligi sababli m otor moylari quyidagi talablarga javob berishi lozim: 181 — dvigatel detallarining kam yeyilishini, ishqalanishni yengishga kam q u w at sarflanishini, shuningdek, detallarning tozaligini ta ’m inlashi (dvigatelning kuchaytirilish darajasiga qarab m uqobil yuvish, neytrallash va oksidlanishga qarshi xossalarga ega b o ‘lishi); — ishqalanuvchi' sirtlarni korroziyadan saqlashi; — m oy qabul qilgich devorlarida, m oy trubalarida, kanallarda past haroratii o ‘tirindilar hosil qilmasligi; — ishqalanish joylaridagi tirqishlar va tutashm alardan oson o ‘tishi, sovuq vaqtda dvigatelning oson yurgizib yuborilishini ta ’m inlashi ham da yuqori ish haroratlarda m oy pardasining yo‘1 q o ‘yilgan m inim al qalinligini saqlashi (yaxshi qovushqoqlik — harorat xossalariga, yuqori qovushqoqlik indeksiga ega b o ‘lishi); — dvigatellarning kuchaytirilganligiga qarab (17479-72 Davlat standarti bo‘yicha) olti (A dan E gacha) guruhdagi m otor moylari ishlab chiqariladi va ular tarkibidagi q o ‘shim chalar bilan farq qiladi. A guruhidagi moylarga qo‘shim chalar q o ‘shilm ay yoki kam, ya’ni 3% gacha q o ‘shim chalar q o ‘shilishi m um kin. Bu m oylar kuchaytirilm agan dvigatellar uchun moMjallangan. В guruhidagi moylarga 6 % gacha q o ‘shim chalar qo‘shiladi. Bu guruhdagi m oylar past kuchaytirilgan dvigatellarda ishlatish uchun m o ‘ljallangan. A va В guruhlaridagi m oylar dizel dvigatellarida q o ‘llanilm aydi, faqat past kuchaytirilgan karburatorli dvigatellarda foydalanish m um kin. D guruhidagi m oylarga 8 % gacha q o ‘shim chalar qo‘shilishi m um kin va ular o ‘rta kuchaytirilgan dvigatellar uchun m o‘ljallangan. E guruhidagi moylarga 14 % gacha q o ‘shim chalar qo‘shiladi va ular yuqori kuchaytirilgan dvigatellarda foydalaniladi. F guruhidagi moylarga 18 % gacha q o ‘shim chalar q o ‘shiladi va ulardan issiqlikdan zo ‘riqqan nadduvli dvigatellarda foydalanishi mum kin. G guruhidagi moylarga 25 % gacha q o ‘shim chalar qo‘shiladi va u la r oltingugurt m iqdori 3,5 % g acha boMgan yonilg‘ida ishlovchi sekinyurar dizellarda foydalaniladi. «K am m inz» d v ig atellarid a A m erik a n in g SA E va A STM jam iyatlari tom onidan tasdiqlangan m otor moylari qo‘llaniladi. Bunday m oylar Respublikam iz qishloq xo‘jaligida birinchi m aria q o ‘llani!ayotganligi sababli ularga qisqacha tavsif berib o ‘tish lozim. 182 SAE moylari qovushqoqlik va ekspluatatsion xossalari bilan baholanadi. Bu m oylar dvigatelning ishlash m avsum iga qarab bir nechta qovushqoqlik sinflariga bo‘linadi. SAE tavsifi 5 W, 10W , 15W va 50 sin fid ag i m o y lar u c h u n 18°C va 100°C haroratlardagi, 20, 30, 40 va 50 sinfidagi moylar uchun esa faqat 100°C haroratdagi qovushqoqlik ko‘rsatkichlarini belgilaydi. A m erika neft instituti (A PI) tom onidan q o ‘yilgan talabga binoan m oylar dvigatelning ish sharoitiga m os b o ‘lishi shart. A PI tasnifi bo‘yicha m oylar ishlash sharoiti karburatorli dvigatellar u c h u n S (S ervice S ta tio n ), dizel dvigatellari u c h u n esa S (C om m ercial) guruhlariga b o ‘linadi. A PI tasnifi dvigatelning ishlab chiqilgan yili va m oy tarkibidagi qo‘shim chalar miqdori b o ‘yicha m oylarni karburatorli dvigatellar uchun SA, SB, SC, SD , SE va S F dizel dvigatellari uchun CA, СВ, C C , C D , C E va C F guruhiga bo‘linadi. — CA guruhidagi m oylar 1 9 40-1950- yillar ishlab chiqilgan dvigatellarga m oijallangan va tarkibiga yuvuvchi ham da yeyilishni kam aytiruvchi q o ‘shim chalar qo‘shilgan; — SV guruhidagi m oylar 1949- yil ishlab chiqilgan dvigatellar uchun m o ‘ljallangan va yonilg‘i tarkibida oltingugurt m iqdori yuqori bo‘lgan hollarda q o ‘llaniladi; — SS guruhidagi m oylar 1961- yilda ishlab chiqilgan dvigatellar uchun m o ‘ljallangan va tarkibiga past va yuqori haroratlarda hosil bo‘ladigan ch o ‘kindilarni yuvuvchi va korroziyaning oldini oluvchi qo‘shim chalar q o ‘shilgan; — C D guruhidagi m oylar turbonadduvli dvigatellarga m o‘ljallangan va yonilg6i tarkibida oltingugurt m iqdori yuqori bo6lgan holatlarda ham ishlash im konini beradi. Bu m oylarga yuqori haroratda hosil bo'ladigan chiqindilarni, yeyilishni va korroziyaning oldini oluvchi q o 6shim chalar qo'shilgan. SE va C F guruhidagi m oylar 1961- yildan keyingi yillarda ishlab chiqilgan dvigatellar uchun m o‘ljallangan b o 6lib, ularning tarkibida 18—25 % gacha maqsadli q o ‘shim chalar qo6shilgan. Dizel dvigatellarida ishlatiladigan moylar xossalari. Kam va o'rtacha kuchaytirilgan avtotraktor dizellarida ishlatiladigan V2 guruhidagi m oylar (qishki M -8 V2 va yozgi M -10 V2) eng k o 6p ta rq a lg a n . U lard a 7—8% m iq d o rd a yuvishdisperslash q o ‘sh im ch alari, oksidlanish va yeyilishga qarshi, shuningdek, ko6piklanishga qarshi qo‘shim chalar kompozitsiyasi bor. Qishki nav m oylarga ularning qotish haroratini pasaytiruvchi depressorlar ham q o ‘shiladi. 183 Y uqori darajada kuchaytirilgan dizel dvigatellarida harorat yuqori, yuklanish katta, dem ak ularda m oylar m ateriallarining ish sharoiti ham og‘ir. Shuning uchun ularda ishlatiladigan G g u ru h id a g i m o to r m o y la rig a 14 % g a c h a q o ‘s h im c h a la r kompozitsiyasi qo‘shiladi. Q ishda M -8G 2, yozda esa M -10 G 2 ishlatishga ruxsat etiladi. U larda q o ‘shim chalar kompozitsiyasi V guruhidagi m oylam ikidek b o ‘lsa-da, lekin m iqdori ko‘p. Bu m oylarning yuvish-disperslash va oksidlanishga qarshi xossalari yuqori, ularda neytrallovchi m oddalar zaxirasi kocp (ishqor soni 6 mg K O N /g dan kam em as). Y uqori darajada kuchaytirilgan nadduvli dizellar uchun M - 10 D m moyi (T U 38 101783-80) yaratilgan b o ‘lib, hozir sanoat m iqyosida ishlab chiqarilm oqda (indeksdagi m harfi kam kul hosil qilishini bildiradi). Sanoatda ishlab chiqarilgan qishki M - 8V2 va M -8G 2 moylari — 10°C haroratgacha dizellam i sovuqlayin yurgizib yuborishni ta ’m inlaydi. Bundan past haroratda (—20 — 25°C ) q u y iltirilg an m o y lard an fo y d alan ish zaru r. Bu m oy laboratoriya va stendagi sinovlarning barcha bosqichlaridan o ‘tib, joriy qilinish arafasida turibdi. K uchaytirilgan dizellar u chun M -43/8G 2 moyi ishlab chiqilm oqda. Karburatorli avtomobil dvigatellari uchun moylar. K arburatorli dvigatellarda ishlatiladigan m otor moylari uchun 1980- yil 1- yanvardan boshlab 10541-78 D avlat standarti joriy etildi. Bunga muvofiq, kuchaytirilish darajasi turlicha bo‘lgan dvigatellardan ishlatiladigan А, В, V, G guruh moylari ishlab chiqiladi. VAZ, «Volga», G A Z -24, «M oskvich-2140» va boshqa hozirgi zam o n yengil a v to m ash in alarid ag i y u q o ri d arajad a kuchaytirilgan dvigatellarning ishonchli ishlashi har bir 1- texnik xizm at ko‘rsatish vaqtida alm ashtiriladigan G1 guruhidagi m oylar (qishki M -8G 1, yozgi M -12G 1, barcha m avsum bop quyiltirilgan M -8 G 1 ) hisobiga ta ’m inlanadi. Y uqori sifatli xom ashyodan foydalanilganda va metalli ham da kul hosil qilm aydigan prisadkalar kompozitsiyasi tanlanganda m oyning ekspluatatsion xossalari yaxshilanadi. Barcha m avsum da uzoq m uddat ishlaydigan u n iv e rsal M -6 3 /1 0 V 1 , M -6 3 /1 0 G 1 kabi m o y lar h a m m a m avsum da qo‘llanilishi m um kin. Dvigatelda moylarning eskirish jarayoni. H ar qanday m exanizm yoki ishqalanish jufti ishlaganda surkov m oylarining xossalari o ‘zgaradi: ular m exanik aralashm alar, suv, yonilg‘i bilan ifloslanadi, ularda erigan va erim agan oksidlanish m ahsullari to ‘planadi. Bu holda ish jarayonida m oy «eskirdi» 184 deyiladi. Ozgina vaqt ishlagan dvigatel karteridan olingan moy tashqi ko‘rinishi va xossalari jihatidan yangi m oydan ancha farq qiladi. M oyning sifati oksidlanish jaray o n lari va undagi uglevodorodlarning term ik parchalanishi hisobiga anchagina o ‘zgaradi. U lar s ilin d r-p o rsh e n g u ru h i z o n asid a lok va q u ru m hosil bo‘lishining asosiy sababchisi hisoblanadi. Bundan tashqari karterda va moy trubalarida ko‘pincha past h a ro ra tli q a tla m la r (sh lam ) t o ‘p la n a d i. B a’zi o k sid la n ish m ahsullari (sm olalar, organik kislotalar) m ayda erigan holda b o ‘ladi. U lar m oyning qovushoqligi va kislota sonini oshiradi. Asfalt birikm alari ko‘rinishidagi boshqa oksidlanish mahsullari loklar, yopishqoq ch o ‘kindilar hosil qiladi. Bu lok ch o ‘kindilar po rsh en halqalariga yopishib va ularni kuydirib katta zarar yetkazadi. Oksidlanish m ahsullarining anchagina qismi erim agan, juda m ayda mexanik aralashm a ko‘rinishida bo‘lib, qurum hosil bo‘lishida qatnashadi. Filtrlash yo‘li bilan moyni ulardan batam om tozalab boNmaydi, shuning uchun dvigatel ishlaganda uglerod zarrachalarining miqdori ortadi. M o to r m oylari ifloslangan, yonilganda qirilib tushadigan m etallar hisobiga m exanik aralash m alar m iqdori ko‘payadi. M etalldan ham qattiq bu abraziv m exanik aralashm alar detallarning yeyilishini tezlashtiradi. U larning asosiy qismi dvigatelning m oy tozalash qurilm alarida ushlanib qoladi, lekin ju d a maydalari moylash sistem asida uzoq vaqt aylanib yurishi natijasida detallar k u ch li y ey ilad i. M oy h a d d a n ta sh q a ri iflo sla n ish ig a y o ‘l q o ‘ym aslik uchun dvigateldagi m oy tozalash qurilm alarining holatini tekshirib turish, m ayin tozalash filtrini o ‘z vaqtida alm ashtirish ham da sentrifugani yuvib turish zarur. 6.3. Moylash tizimining tuzilishi va ishlash uslubi A-41 dvigatelida m oy karter tubiga (6.2- rasm) filtrlovchi tur orqali quyish bo‘g‘zidan quyiladi. K arter tubidagi m oy sathi moy o ‘lchash chizig‘i bo‘yicha nazorat qilib turiladi. K arter tubidagi moy tiqin bilan berkitiladigan tom ondan to ‘kiladi. M oy karter tubi (15) dan m oy qabullagich (12) ning turi orqali ham da shesternali nasosning haydash seksiyasi (11) orqali so‘rib olinadi va blok karterdagi kanallar orqali moy filtri (6) to ‘la oqimli ikkita sentrifugaga uzatiladi. 185 Bu filtrlar b ir vaq tn in g o ‘zida parallel ishlaydi. H ar bir sentrifuganing rotori forsunkasidan m oyning bir oz (30 % atrofida) qismi o ‘tib, uni katta tezlik bilan aylantiradigan reaktiv m om ent hosil qiladi. M oyning boshqa qismi m arkazdan qochirm a usulida tozalanadi. Tozalangan m oy blok-karter b o ‘ylab kelgan kanal (1) (asosiy m agistral) ga boradi. M oy asosiy. m agistraldan chiqib blok-karterdagi karterning ko‘ndalang to ‘siqlardagi kanallardan o ‘tib tirsakli val o ‘zak podshipniklariga va taqsim lovchi val tayanchlariga keladi. U lardan m oyning bir qismi tirsakli valdagi qiya kanal orqali shatun b o ‘yinlari b o ‘shlig‘iga boradi. Bu yerda m oy q o ‘sh im ch a (m ark azd an q o ch irm a usulda) to z a la n a d i, so‘ngra vkladishlar va shatun b o ‘yinlari ishqalanadigan sirtlarni m oylaydi. S hatun podshipnigidagi m oy bosim ostida shatun b o ‘ylab kanal orqali shatunning ustki kallagi vtulkasini va porshen barm og‘ini m oylash uchun uzatiladi. B lok-karterdagi ko‘ndalang kanaldan taqsim lovchi valning ikkinchi va to ‘rtinchi tayanchlariga m oy uzatiladi, m oyning bir qismi kanal (2) va kronshteyn (4) orqali turtgich o lqidagi b o ‘shliq (5) qa keladi. T urtgich pastki holatni egallagan paytda uning kanali o ‘qdagi radial teshikka m os keladi va m oy b o bshliq (5) dan ichi teshik shtanga (3) orqali har bir korom islo vtulkasiga uzatiladi. Korom islodagi teshiklar orqali oqib chiqqan m oy bilan korom islo uchi va klapan vtulkasi yo‘naltiruvchisi m oylanadi, so‘ngra silindrlar kallagidagi va blok-karterdagi kanallar orqali karter tubiga oqib tushadi. Y oqilg‘i nasosi yuritm asi shesternasi vtulkasining ishqalanadigan sirtlariga va oTnatish flanesining silindrli qismiga m oy asosiy moy m agistralidan (1) trubka b o ‘ylab, keyin taqsim lash n=0 n kichik n katta min=0 M oyli pona e) 6.1- rasm. Sirpanish podshipnigida val aylanganda moy pona hosil bo‘lishi. 186 2 0 19 6.2- rasm. A—41 dvigateli moylash tizimi chizmasi: 1 —asosiy magistral; 2—kanal; 3—shtanga; 4—kronshteyn; 5—turtkich o ‘qi bo‘shlig‘i; 6—sentrofuga; m oy bosim datchigi shtuseri; 7—tiqin; 8—harorat to ‘g‘risida xabar beruvchi datchik shtuseri; 9—to ‘kish klapani; 10—nasosning haydash seksiyasi saqlagich klapani; 11—nasosning haydash seksiyasi; 12—m oy qabullagich; 13—nasosning radiator seksiyasi; 14—nasosning radiator seksiyasi saqlagich klapani; 15—karter tubi; 16—vtulka; 17—reduktor; 18—bo‘ylama kanal; 19—tayanch o ‘qi; 20 va 21—kanal; 22—tiqin; 23—tishli g‘ildirakdagi radial kanal. shesternasi karteri devoridagi ham da o ‘rnatish flanesidagi kanallar orqali keladi. B lok-karterdagi kanaldan tishli g ‘ildirak karterdagi parm alangan kanal (21) va o ‘q (19) dagi kanal (20) orqali m oy oraliq shesternasi podshipnigini m oylash u chun oqib keladi. O raliq shesternasi radial kanali (23) b o ‘yicha m oy karterga uzatiladi va taqsim lovchi shesterna tishlarini moylaydi. N asosning radiator bo‘limi (seksiyasi) (13) da m oy radiator (17) ga jo ‘natiladi. Radiatorda sovitilgan m oy karter tubi (15) ga uzatiladi. D izel dvigatelini qish paytida ishlatganda radiator (17) ni ajratish uchun dizelda jo ‘m rak ajratgich (16) mavjud. 6.2- rasm da jo ‘m rak ajratgich dizel dvigatelini yozda ishlatish u chun «L» holatiga q o ‘yilgan. D izelni qish paytida ishlatganda j o ‘m rak ajratgichni 180° burchakka burib «Z» holatiga o ‘rnatib q o ‘yiladi. Bunday holatda nasosning radiator b o ‘lim i (13) dan moy sovitilmagan holatda karter tubiga jo ‘natiladi. Saqlagich klapani (14) bosim 0,25—0,32 M Pa dan ortganda ochiladi va m oyning bir qismi karter tubiga (15) to ‘kiladi. M oy n in g q o v u sh q o q lig i y u q o ri b o ‘lsa va u n in g bosim i nasosning haydash bo‘limi (11) da 0,9—0,95 M Pa dan yuqori bo‘lganda (odatda bunday holat havoning harorati sovuq b o ‘lgan paytda bo‘ladi), o ‘tkazuvchi (saqlagich) klapani (10) ochiladi va m oy karter tubiga to ‘kiladi. Dizel to ‘la nagruzkada ishlaganda m oyning m e’yoriy harorati 80—95°C oralig‘ida boNishi kerak. Bunday haroratda va tirsakli valning nom inal aylanishlari chastotasida dizelning asosiy moy magistrali (1) da bosim 0,3—0,5 M Pa boMishi lozim , bu to ‘kish klapani (9) yordam ida ushlab turiladi. Asosiy magistral (1) dagi bosim va haroratni nazorat qilish uchun asboblar shitogida bosim ni ko‘rsatkich va m aksim al harorat haqida signal beruvchi lam pa o ‘rnatilgan. 6.4. Quruq karterli dvigatellarni moylash tizimi Q uruq karterli tizim larda (6.3- rasm ) m oy zaxirasi maxsus bakda joylashgan b o ‘ladi (2), karter tubi (5) kanallar (4) dan qaytib kelayotgan m oyni yig‘uvchi vazifasini bajaradi, undan nasos (6) yoki nasosning q o ‘shim cha seksiyasi (3) yordam ida surib bakka (2) uzatadi. U ning haydash seksiyasi esa m oyni filtr 188 8 7 zz. 6.3- rasm. Quruq karterli dvigatelning moylash tizimi. (8) orqali m agistral (7) kanalga haydab beradi. S o‘rib olish nasosining unum dorligi haydash nasosining unum dorligidan 1,2— 1,5 m arta katta, chunki qabul qilish kanaliga moy karter gazi va havo bilan aralashib ko‘pirgan holatda keladi, havo va gazlarni ajratib olish bakdagi sapun (1) orqali amalga oshiriladi. Bunday tizim lar ancha qim m at va m urakkab bo‘lib, juda katta qiyaliklarda ishlaydigan traktorlarda ishlatiladi. Y uqorida keltirilgan m oylash sistem asi haqida tush u n ch a ko‘pgina dvigatellarga ham to ‘g ‘ri keladi, jum ladan, SM D -60, Z M Z -53-11, Zil-130 va boshqalar. 6.5. M oy nasoslari va filtrlari M oy nasoslari dvigatelning m oylash tizim iga moyni haydash uchun xizm at qiladi. T raktor dizellarining m oy nasoslari tirsakli val shesternasi yordam ida aylantiriladi, avtom obilning karburatorli dvigatellarida esa taqsim lash valiga ishlangan shesterna yordam ida aylantiriladi. Nasosning ishlash chizm asi 6.4- rasm da ko‘rsatilgan. Nasos korpusi (5) ichida yetaklovchi (1) va yetaklanuvchi shestem alar joylashgan. U lar aylanganda kirish kanali (9) orqali karter tubidan 189 m oy so‘rib olinadi, tishlar orasidagi chuqurlar m oy bilan to ‘ladi va shesternalar yordam ida haydash kanali (1) ga uzatiladi. Bu turdagi nasoslar bitta seksiyali deyiladi. Saqlagich klapani (4) kanal (3) da bosim ortganda m oyni karter tubi (6) ga o ‘tkazib yuborilishini ta ’minlaydi. Nasos bilan hosil qilingan m oy bosimi uning qovushqoqligiga, o ‘tishiga bo‘lgan qarshiligiga, tirsakli val aylanishlar soniga va nasos detallarining yeyilishiga bog‘liq. Z M Z-53-11 dvigateliga o ‘m atilgan ikki seksiyali nasos. (6.4- b rasm ). N asos yuritm asi taqsim lash validagi spiral tishli bir juft shesterna yordam ida maxsus qirrali valikdan aylantiriladi, olti qirrali valikning pastki uchi nasosning yetakchi valiga (2) dagi olti qirrali teshigiga kirib turadi. (6.4- d rasm ). K orpus (3 va 9) alum iniy qotishm asidan yasalgan va ch o ‘yan plastina (7) bilan ajratilgan. Asosiy seksiyaning yetakchi shesternasi (1) valik (2) ka shtift bilan m ahkam langan, q o ‘shim cha seksiyaning yetakchi sh estern asi (8) esa sh p o n k a b ila n m a h k a m la n g a n . A sosiy seksiyaning yetakchi shesternasi (15) o ‘q (14) da erkin aylanadi. Ikkala o ‘q ham korpus (3 va 9) ga presslangan. K orpus (9) da plunjer (13), prujina (12) va qistirm ali (11) tiqin (10) dan iborat reduksion klapan joylashgan. S M D -6 0 , Z il- 1 3 0 , Y A M Z -2 4 0 BM va K a m A Z -7 4 0 dvigatellarida ikki seksiya m oy nasoslari o ‘rnatilgan, ularning konstruksiyasi va ishlash prinsipi Z M Z -53-11 dvigatelinikidan kam farq qiladi. S M D -6 0 d v ig atelin i yurgizib yub o rish d av rid a m oylash sistemasiga kerakli b o ‘lgan m oyni haydash uchun bir seksiyali nasos o ‘rnatilgan va harakatni yurgizib yuborish dvigatelidan oladi. N asos moyni karter tubidan surib oladi va moy o ‘tkazuvchi b o ‘yicha, so ‘ngra bosim hosil qiluvchi klapan orqali asosiy m agistralga haydaydi. Yurgizib yuborish dvigateli 1—2 daqiqa ishlagandan so‘ng dizel moylash sistem asida bosim 0,05—0,10 M Pa oralig‘ida bo‘ladi. D izel dvigateli ishga tushganidan so ‘ng yurgizib yuborish davridagi m oy nasosining m oy haydashi, bosim hosil qiluvchi klapan yordam ida dizel m oylash tizim idan avtom atik holatda ajratiladi. Y A M Z -240 BM dvigatelida m oylash sistem asiga yurgizib yuborishdan oldin m oyni haydash u ch u n elektr uzatm ali bir seksiyali shesternali nasos o ‘rnatilgan. Bu nasos traktor kabinasidan turib boshqariladi.
. Sovitish tizimining tasnifi, tuzilishi, umumiy ma’lumotlar va qo‘yiladigan talablar Dvigatelning ish sikli davom ida gazlarning o ‘rtacha harorati 780—880°C ni tashkil etadi. G az issiqligining bir qismi dvigatel detallari (silindrlar, silindrlar kallagi, porshenlar, klapanlar va boshqalar) ga uzatiladi, shuning uchun ularning harorati ortib k e ta d i. Bu d e ta lla r b u tu n la y so v itilm a sa y o k i y e ta rlic h a sovitilmasa, u holda quyidagi sabablarga ko‘ra dvigatelning norm al ish la sh i b u z ilis h i m u m k in : 1) m o y n in g m o y lash xossasi yom onlashadi va buning natijasida ishqalanishga b o ‘lgan isrof ortadi, detallar yeyilishi va m oy sarfi ko‘payadi; 2) ish aralashm asining ertaroq alanga olishi sodir b o ‘ladi va u detonatsiya bilan yonadi (karb u rato rli dvigatellarda); 3) q o ‘zg‘aluvchan birikmalardagi tirqishlar kichrayadi va harakatlanadigan detallarning qadalib ishlashi paydo bo‘ladi. Sovitish tizim i dvigatel detallari haroratini m a’lum m iqdorda ushlab turish uchun xizm at qiladi. Dvigatel detallaridan issiqlik atm osferaga olib ketiladi. Bu issiqlik energiyasining m ajburiy isrofi b o ‘ladi. Bunday isroflarning kattaligi dvigatel tipi, uning konstruksiyasi va sovitish usuliga bog‘liq bo‘ladi. D vigatel ju d a sovitilib yuborilm asligi zarur, chunki bunda foydali issiqlik y o ‘qotiladi, yoqilg‘i yom on bug‘lanadi, qiyin alangalanadi, sekin yonadi va buning natijasida dvigatelning quvvati pasayadi. B u n d an tash q ari yoqilg‘i zarralari silindr devorlarida kondensatsiyalanib, ulardan moyni yuvib ketadi va karterga sizib tushib uni suyultiradi. Bu dvigatelning moylanishini yom onlashtiradi. D izel d v ig a telin in g h ad d an ta sh q a ri so v itib yuborilishi porshenlar gruppasi detallari va klapanlarda sm olasim on m odda paydo b o ‘lishiga, porshen halqalarida kokslanish yuz berishiga, karburatorli dvigatellarda esa yoqilg‘i yonishida hosil bo‘ladigan kislota bug‘lari kondensatsiyasi tufayli korrozion yeyilishga sabab bo‘ladi. Dvigatellarda ikki xil sovitish usuli qolllaniladi: suyuqlik suv va havo bilan sovitiladi, undan esa havoga beriladi, ikkinchi holda issiqlik silindr devorlaridan bevosita havoga uzatiladi. Sovitish suyuqligi sifatida 201 suv ishlatiladi, qish vaqtida esa u antifriz bilan alm ashtiriladi. Agar suvdagi tuzlar m iqdori 1 m m ol/kg gacha bo‘lsa, bu suv yum shoq, 1—2,5 m m ol/kg b o ‘Isa, o ‘rtacha qattiq, 2,5—5 m m o l/ kg bo‘Isa, qattiq suv deyiladi. 0 ‘rtacha qattiq va qattiq suvlarni yum shatm asdan ishlatish m um kin em as, chunki dvigatel ishlashi jarayonida suv qam rab olgan d eta lla rn in g devorlarida tu z la r o ‘tirib q o la d i, bu esa devorlarning issiqlik uzatishini kam aytiradi va suvning aylanishini yom onlashtiradi. N atijada dvigatel qiziydi, q u w a t kam ayadi, detallarning yeyilishi jadallashadi. Suvni yum shatishning eng oddiy usuli — suv 30—40 daqiqa davom ida qaynatiladi, tindiriladi va m aterial orqali filtrlanadi. Sovitish sistemasidan ish tugagandan so‘ng suvni to ‘kkan paytda uni bir idishga yig‘ib qo‘yish zarur, uni tindirib va filtrlab, keyinchalik ishlatsa bo‘ladi. Suvni kimyoviy usulda yum shatish keng tarqalgan, ya’ni natriy uch fosfat, ohak va kalsiy sodasi bilan yum shatiladi. A ntifrizlar — bu etilenglim oya asosidagi suyuqliklardir. U larning markalari: 40 va 65, TO SO L — A C H O M va TO SO L — A65M (T U 6-02-751-86). 40 va T O SO L — A40 n larni havo harorati m inus 40°C ga qadar yetganda ishlatish m um kin. Antifriz 65 va T O SO L — A65 M lar havo harorati m inus 65°C gacha b o ‘lganda ishlatiladi. Barcha mavsum li suyuqliklarini sovitish sistem asiga 5—7% (hajm bo‘yicha) suvga nisbatan kam quyish zarur, chunki ular qizdirilganda ko‘proq kengayadi. Sovitadigan suvning sirkulatsiyasi usuli bo‘yicha sovitish tizimlari ikki turga bo‘linadi: term osifon va majburiy. T erm osifon sovitish tizim ida (7.1- a rasm ) tizim dagi suv sirkulatsiyasi sovuq va issiq suv zichligi farqi tufayli ro ‘y beradi. Suv g‘ilofidagi suyuqlik qiziganida uning zichligi kam ayadi va u patrubka (7) dan radiatorning ustki baki (4) ga ko‘tariladi. R ad iato r o ‘zagi (1) da suv soviydi, u ning zichligi ortadi va patrubka (10) dan suv g‘ilofiga tutashadi ham da u yerdagi kam zichlikli suvni siqib chiqaradi. Suvning sovish tezligini oshirish uchun radiatorning orqa tomoniga ventilator (2) o ‘matiladi, u suvni sovitadigan havo tezligini oshiradi. Term osifon sovitish tarm og‘ining afzalliklari quyidagicha: tuzilishi sodda, dvigatelni yurgizib yuborish va qizdirishda suv sirkulatsiyasining tezligi kichik, dvigatel nagruzkasiga qarab sovitish tezligi o ‘z-o ‘zidan rostlanadi. (nagruzka ortishi bilan suv isishi ortadi va, dem ak, uning sirkulatsiyasi tezlashadi). 202 T erm osifon sovitish tizim ining kam chiliklari quyidagicha: unda suv sirkulatsiyasi nisbatan sekin boradi, bu esa sistem a sig‘im ini oshirishni talab qiladi. Bundan tashqari suv sirkulatsiyasi intensivligi yetarlicha b o ‘lm agani sababli sistem ada suvning kuchli bu g ‘lanishiga sabab b o ‘ladi, b in o b a rin , suv sath in i te z -te z tekshirish va tarm oqni to ‘ldirib turish kerak b o ‘ladi. Bu kam - chiliklar uning ishlatish sohasini keskin cheklaydi: hozirgi vaqtda term osifon sovitish tarm og‘i faqat PD — 10U, P-350 va P-23M rusumli yurgizib yuborish dvigatellarida ishlatiladi. M ajburiy sovitish tizim ida (7.1- b rasm ) suv sirkulatsiyasi m arkazdan qochirm a nasos (17) bilan hosil qilinadi. Nasos suvni blok karter g‘ilofiga haydaydi, issiq suv u yerdan radiatorga siqib chiqariladi. R ad iato rd a sovitilgan suv patrubka orqali qayta nasosga keladi. K o‘pchilik dvigatellarning suv bilan sovitish tizimi shunday chizm a bilan ishlaydi. Y AM Z-240 В va 24 D dvigatellarin in g sovitish tizim id a p atru b k a bilan rad iato rn in g ustki bakchasi va silindrlar kallagiga ulangan kengaytirgich bak — suyuqlik hajmi issiqlikdan kengayganida suyuqlikni sovitish uchun qo‘shim cha sig‘imdir. Suvni majburiy sirkulatsiya qiladigan sovitish tarm og‘i ishlatilganida issiq va sovitilgan suv haroratlari farqi 10°C dan ortiq bo'lm aydi. Sovitishning majburiy tizimida suv sirkulatsiyasi va ventilator hosil qilgan havo oqim i intensivligi asosan dvigatel tirsakli valining aylanishlar chastotasiga bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli atrof havo harorati pasayganida va dvigatel nagruzkasi kamayganida o‘ta sovib qolmasligi uchun dvigatelning issiqlik rejimini rostlash m aqsadida har xil qurilmalar: term ostat (14), radiator pardasi vajaluzasi ishlatiladi. Yonish kameralari va silindrlarning eng ko‘p qizigan qismlaridan ko‘proq issiqlik olib ketilishi bu detallarni har tom onlam a sovitish yo‘li bilan amalga oshiriladi. U shbu holda suv blok-kartem ing ustki qism idan o ‘tgan taqsim lash kanali (16) ga keladi. K analda blokkarter va silindrlarning eng ko‘p qizigan qismlariga birinchi navbatda suv borishi uchun teshiklar yasalgan. Suvni majburiy sirkulatsiya qiladigan sovitish tizimi bug6 chiqarish trubkasi (6) orqali har doim atm osfera bilan tutashgan bo‘lsa (7.1- д rasm), bunday tizim ochiq sistema deyiladi. Suvni majburiy sirkulatsiya qiladigan sovitish tizimi bug6 va havo klapanlari birlashtirilgan maxsus qurilm a (13) bilan atm osferadan ajratib qo‘yilgan bo6Isa (7.1- b rasm ), bunday tizim yopiq tizim atmosfera bosimidan bir oz yuqori bosimda ishlaydi va unda suvning qaynash harorati shunga m uvofiq holda yuqori b o ‘ladi. Shu 203 /«У 17 b) 7.1- rasm. Suyuqlik yordamida sovitiladigan tizimlar chizmalari: a-term osifonli; b-m ajburiy; 1-ra d ia to r o ‘zagi; 2-ventilator; 3-shtorka; 4—radiator ustki baki; 5—bo‘g‘iz qopqog‘i; 6—bug6 chiqaruvchi trubka; 7 -u stk i patrubka; 8-silindrlar kallagi ko6ylagi; 9 -k a rte r bloki ko‘ylagi; 10-pastki patrubka; 11-rad iato r pastki baki; 1 2 -to 6kish teshigi tiqini; 13—bug6 havo klapani; 14—tennostat; 15—term om etr; 16—taqsimlovchi kanal; 17—markazdan qochm a nasos; 18—chiqarish trubkasi. sababli yopiq sovitish tizim ida suvning bug‘lanishi kam bo‘lganligi u c h u n k o ‘p g in a a v to tra k to r d v ig a te lla rid a b u n d a y tiz im q o ‘llaniladi. Sovitish tizim iga quyidagi talablar q o ‘yiladi: — dvigatelni belgilangan haroratgacha tez qizishini ta ’m inlash; — dvigatelni optim al issiqlik rejim ini barcha yuklanishlarda va tezlik rejim larida havoning harorati —50 +50°C gacha b o ‘lganida avtom atik ushlab turish; — tizim ning agregatlari uzatm asiga m inim al energiyaning sarflanishi; — massasi va gabarit o ‘lcham larining kichik b o ‘lishi; 204 - agregatlar ishlaganida shovqinning kam bo‘lishi; — konstruksiyasining sodda, qulay va texnik xizmat ko‘rsatish ham da ta ’mirlashga m ehnat sarfining kichik b o ‘lishi. 7.2. Suyuqlik bilan ishlaydigan sovitish tizimining asosiy qismlari T raktor va avtom obillar dvigatellarining ko‘pchiligida suyuqlikni majburiy aylantiriladigan yopiq sovitish tarm og‘i qo‘llaniladi. Bunga suv ko‘ylagi (13) (7.2- rasm ), silindrlar kallagi (15) va karter-bloki, radiator, nasos (19), term ostat (7), ventilator (18), truboprovodlar (6 va 17), to ‘kish jo ‘m raklari (14 va 16) kiradi. Y A M Z -240 BM va K am A Z -7 4 0 d v ig atellarid a q o ‘sh im ch a kengaytiruvchi bachoklar o ‘rnatilgan. R adiator dvigatelda qizigan suyuqlikni sovitish uchun xizm at qiladi. U ustki (2) (7.3- rasm ) va pastki (11) bachoklardan, o ‘zakdan (1) va m ahkam lovchi detallardan tuzilgan. O datda bir n echa qator oval (yassi) yoki yum aloq tez vertikal trubalardan iborat (7.3- a rasm ) trubalarning sovitish sirtini va bikrligini oshirish m aqsadida ularga yupqa plastinkalar (14) kavsharlangan. Ustki va ostki baklari ham da bug‘ klapani (2) (7.3- d rasm) tizim da ortiqcha bosim 0,03—0,04 M Pa teng b o ‘lganda ochiladi va bug6 sovitish tizim idan trubka (1) orqali atm osferaga chiqadi. Bunday bosimda radiatorda qaynam agan suv harorati 109—110°C ga yetishi m um kin, bu tufayli dvigatellarning issiqlik rejimini biroz oshirish im koniyati tug‘iladi. H avo klapani (9) tizim da siyraklanish 0,001—0,01 M Pa ga yetganida ochiladi, shunda sovitish tizim iga trubka (1) orqali havo kiradi. Term ostat dvigatelni dastlabki ish vaqtida yurgizib yuborishda suv isishini tezlashtirish va uning haroratini m a’lum chegarada avtom atik tutib turish uchun xizm at qiladi. SM D 60, Y A M Z240 В va Z IL -130 dvigatellarida ikki klapanli qattiq to ‘ldirgichli te rm o sta tla ri, G A Z -5 3 d v ig atelid a b itta k lap an li te rm o stat ishlatiladi. 7.4- a rasm da SM D -60 dizelining term ostati ko‘rsatilgan va u quyidagicha ishlaydi. Suv harorati 80°C dan past b o 6lganida asosiy klapan (4) prujina (2) kuchi bilan term ostat korpusi (7) ga jips siqiladi, o ‘tkazuvchi klapan (1) esa ochiq holatda b o ‘ladi. Shuning uchun suv silindrlar kallagidan radiatorni chetlab o ‘tib to 6g 6ri nasosga borib tushadi. Bu suv sirkulatsiyasining kichik davrasi deyiladi. Dvigatelning bu ish 205 davrida sirkulatsiyalanadigan suv m iqdori unchalik katta b o ‘lmaydi, chunki suv radiator orqali o ‘tm aydi, u tez qiziydi. Suv harorati 80°C dan ortishi bilan silofondagi suyuqlik to ‘yingan bug‘ga aylanadi va silofonda (8) bosim ortadi. Bu holatda silofon prujina (2) ning qarshiligini yengib pastga siljiydi va klapanlar (4 va 1) ni pastga siljitadi. K orpus (7) va klapan (4) orasidagi tirqishdan suvning bir qismi radiator orqali sirkulatsiyalanadi, qolgan qismi esa suv nasosga qarab harakatlanadi. Suvning harorati 90°C ga yetganda klapan (4) to ‘liq yechiladi, klapan (1) esa nasosga boradigan kanalni berkitadi va suv oqim ining barchasi radiator orqali o ‘tadi. K am A Z-740 va S M D -60 dizellarida ikkita term ostat ishlatiladi. Y A M Z -240 va K am A Z -740 dizellarida kengaytirish bachoklarda o ‘rnatilgan. U sovitish suyuqligi uchun q o ‘shim cha idish bo‘lib xizmat qiladi va sovitish suyuqligidan bug‘ va havoning ajralishini ta ’minlaydi. Barcha avtotraktor dvigatellarida suv bilan m ajburiy sovitish tarm og‘iga m arkazdan qochm a tipidagi nasoslar o ‘rnatiladi. SM D -60 dizeli nasosining ch o ‘yan korpusi (20) (7.4- b rasm) dagi ikkita sharchali podshipnik (18 va 34) da nasos valigi (37) aylanadi. Valik (14) ning oldingi uchida shponka (14) ga gupchak (1 5 ) k iy d irilg a n , o rq a u c h id a d is k k a p a r r a k c h a (1 1 ) m ahkam langan. Parrakcha va shkiv bolt (12) bilan o ‘rnatilgan. V alikning orq a tom o n ig a nasosning o ltita radial joylashgan lopatkali ch o ‘yan diski (24) m ahkam langan. Podshipniklarni moylash uchun moylash sistem asidan trubka (19) orqali m oy keladi, kanal (32) orqali karter tubiga to ‘kiladi. Suv bo‘shlig‘i salnik (33) va zichlagich (30) bilan m oy bo‘shligNdan ajralib turiladi. N asos karter-blokining old tom onidagi qopqogMga o ‘rnatilgan. Suv term ostatlardan trubka (21) orqali nasosga kelib tushadi, havo esa trubka (22) orqali chiqarib yuboriladi. Vetilator ikkita tasma (36) yordamida tirsakli val shkividan harakatga keltiriladi. Tasmaning tarangligi sharchali podshipniklarda aylanadigan roliк yordamida rostlanadi. S M D -60 dvigateli suv nasosi va ventilatori tuzilishi boshqa dvigatellarning suv nasosi va ventilatori tuzilishidan kam farq qiladi. Sovitish tizim idagi harorat elektrom agnitli ko'rsatkich yordam ida nazorat qilib turiladi. SM D -60 Z M Z -5 3 -1 1, Y A M Z240 11 В dvigatellarida suvning haroratini nazorat qilish uchun n azo rat lam pasi bilan birg alik d a k o ‘rsatk ich (sig n alizato r) q o ‘llangan. 2