|
Bir hujayrali (sodda va bakteriyalar); Hujayra tuzulishi va hayot faoliyatini o’rganuvchi fan bu – SITOLOGIYA fani hisoblanadi. Sitologiya so’zining ma’nosi – inglizcha “Cell” – hujayra, “logos” – fan degani, xozirda ushbu fan ko’proq Cellbiology deb atala boshlangan. - 1. HUJAYRA VA UNING TUZULISHI:
- Elektron mikroskopda olingan hujayra elementlari
- Donador endoplazmatik to’r
- Silliq endoplazmatik to’r
- Anabaena spiroides
- sianobakteriyalar
- PROKARIOT HUJAYRA
- Prokariotlar – (lot. pro — oldin, -gacha va grekcha κάρῠον — yadro, yong’oq degani) – yado va boshqa ichki membranali organoidlarga ega bo’lmagan organizm hujayralariga aytiladi. Masalan sianobakteriyalar.
- Yagona uzuksimon (ba’zida chiziqsimon) ikki zanjirli DNK molekulasi giston-oqsillar bilan komlekslar xosil qilishmaydi.
- Prokariot hujayralilarga – bakteriyalar, ko’kimtir-yashil suv o’tlari va arxeyalar kiradi. Prokariot hujayralar avlodi bu – eukariot hujayralarning – mitoxondriya va plastidalari hioblanadi.
- Prokariot hujayra tuzulishi: kapsula, hujayra qobig’I, plazmalemma, sitoplazma, ribosoma, plazmida, kiprikchalar, xivchin, nukleotid.
- EUKARIOT HUJAYRA
- Eukariotlar (grekcha ευ — yaxshi, to’la va κάρῠον — yadro, yong’oq) — yadro qobig’I bilan ajralib turuvchi to’la yadroga ega hujayralar hisoblanadi. Genetik materiallari bir nechta ikkitalik zanjirsimon DNK molekulalari (organizm turiga qarab ikki va undan oritq bir necha yuz) da bo’lib, giston-oqsillari bilan komplekslar xosil qiluvchi hujayralar hisoblanadi. Eukariot hujayralarda yadro va boshqa organoidlarni tashkil etuvchi membranalardan tashqari yana ichki membranalar sistemasiga ham ega. Undan tashqari bu turdagi hujayralar o’z tarkibida hujayra ichki simbiontlari – prokariotlar – mitoxondriyalarga, suv o’tlarida esa – plastidalarga ega.
- Silliq endoplazmatik to’r
- Donador endoplazmatik to’r
- Ўсимлик ҳужайрасиниг тузилиши.
- 1-ядро пораси;2-скeлeт микронайчалари;3- Гольжи аппарати;4- ядро;5-митохондрия;6- полисома 7- рибосома;8- микронайчалар;9-хлоропласт;10- хлоропласт қобиғи;11-ўрта пластинка;12-цeллюлозали пўст;13-плазматик мeмбрана;14-ҳужайралараро бўшлиқ;15-вакуола;16-силлиқ эндоплазматик тўр;17-доначали эндоплазматик тўр;18-ядро қобиғи;19-ядроча.
- Tirik hujayraning ustki kompleksi
- Ushbu kompleks quyidagi ketma-ketlikdan iborat:
- Glikokaliks; - Plazmalemma; Sitoplazmaning kortikal qavatlaridan iborat. Ularning barchasi – biologik membrana deyiladi. Uning qalinligi 10 nanometr. Birinchi navbatda hujayrani tashqi muhitdan himoya qiladi. Undan tashqari ushbu qavat transportirovka vazifasini ham o’taydi. Hujayra o’z membranasining butunligigni saqlash uchun energiya sarflamaydi: molekulalari gidrofob qismlardan iborat yog’ molekulalari bilan termodinamik qulay xolatda bir-biriga nisbatan joylashishadi. Hujayraning glikokaliksi plazmalemmadagi oligosaxaridlarr, polisaxaridlar, glikoproteinlar va glikolipidlar bilan “qotirilgan” bo’ladi.
- Glikokaliks retseptor(aniqlash) va marker(joylashtirish) funksiyalarini bajaradi. Undagi plazmatik membranasi fosfolipidlar va lipoproteidlardan tahkil topgan bo’ladi, xususan antigen va retseptor tarkibiga ham ega.
- Kortikal sitoplazma qavatida sitoskeletining maxsus elementlariga ega bo’lib, aktin mikrofilamentalar bilan tartiblangan bo’ladi.
- Kortikal qavat (korteks)ning eng asosiy funksiyasi bu – psevdopodial reaksiyalar: chiqarib tashlash, singdirib olish va psevdopodiyalarni qisqartirish hisbolanadi. Bunda mikrofilamentalar qayta qurilishib, qisqarishadi yoki cho’zilishadi.Sitoskelet strukturasining kortikal qavatiga hujayralarning shakllari bog’liqdir.
- Hujayra
- membranasi
- klapanlari
- Sitoplazma strukturasi
- Sitoplazmaning suyuq tarkibi shuningdek – sitozol deb ham atashadi. Yorug’lik mikroskopda hujayraning ichidagi suyuqliklari: plazmasi yoki zolyasini kuzatish mumkin. Ularda yadro va boshqa organoidlar “suzib yurishadi” ganday ko’rinadi, haqiqatdan esa eukariot hujayrasining ichki qismlari qat’iy qoidaga buysunib tartiblshgan bo’ladi. Organiodlar harakatlari maxsus transportirovka sistemasi – mikrotrubkalar vositasi(“hujayra yo’lalri”)da koordinatsiyalanadi. Ulardagi harakatlar maxsus oqsillar – deneinin va kinezinlar (dvigaellari) yordamida harakatga keltiriladi. Alohida oqsil molekulalari ham hujayra ichida pala-partish emas, balkim yuqoridagi qoidalarga amal qilgan xolda zarur kompartment(“joy”)alariga maxsus signallar tizimi bilan hujayra transport sistemasi tomonidan aniqlanib kerakli joylariga yetkaziladi.
- Hujayra membranasi tasviri. Rasmda faqat integral oqsillar berilgan:
- Kichik havorang va oq shariklar lipidlarning gidrofil “boshchalari”;
- Ularga biriktirilgan chiziqlar – gidrofob “dumlar”;
- Qizillari – globulalar;
- Sariqlar - spirallar
- Sariq oval nuqtachalar – xolesterol molekulasi;
- Sariq-yashil rangli shodalar – glikokaliksni shakllantiruvchi oligosaxarid zanjirlari.
- Endoplazmatik retikulum (to’r)
- Eukariot hujayrada bir-biriga o’tuvchi membrananing bo’limcha(trubka, sisterna)lari mavjud bo’lib, u endoplazmatik retikulum(to’r) deb yuritiladi. Unda ribosomalar birikkan membranalari – granulyar (donador)da oqsillar sintezi amalga oshadi. Ribosomalari yo’q membranalari esa silliq (agranulyar) qobiqlari lipidlar sintezi amalga oshadi.
- Silliq va donador endoplazmatik to’rlar bir-biridan ajratilmagan bo’lib, yadro qobig’idagi teshikchalar bilan birikib turishadi.
- Hujayra yadrosi, endoplazmatik to’r va Goldji apparatilarining sxematik ko’rinishi:
- (1) Hujayra yadrosi. (2) Yadro memranasi teshikchalari. (3) Granulyar(donador) endoplazmatik to’r. (4) Agranulyar(silliq) endoplazmatik to’r. (5) Silliq endoplazmatik to’rdagi ribosomalar. (6) Transportlanuvchi oqsillar. (7) Transportlshuvchi vezikulalar. (8) Goldji kompleksi. (9) Mitoxondriya ichki membranasi
- (10) Mitoxondriyaning tashqi membranasi (11) Membranalar orasidagi bo’shliq
- Goldji apparati - yapaloq membranalarning sisternalari bo’lib, qirg’oqlariga yaqin joylarida kengayganroq bo’ladi. Goldji apparati sisternalarida ba’zi oqsillar yetishtiriladi va ular sekretsiyalar yoki lizosomalarni shakllantirishga mo’ljallangan bo’ladi. Goldji apparati assimetrik shaklda bo’lib, uning sisternalari hujayra yadrosiga yaqin joylashgan bo’ladi.
- Ядро
- Hujayra yadrosi DNK molekulasini o’z ichiga oladi. DNK da organizmning genetik ma’lumotlari saqlanadi.
- Yadroda replikatsiya, ya’ni DNK molekulasi ikkitaga aylanadi. Hamda transkripsiya – DNK matritsasida RNK molekulalar sintezi yuz beradi.
- DNK ning
- ikkitalik
- spirali
- Sitoskelet
- Unga oqsillarning fibrillyar tarkiblilari kiritilib, hujayra sitoplazmasidagi: mikrotrubkalar, aktiv va oraliq filamentlar kiradi. Mikrotrubkalar organellar tashishiga, aktin filamentlar hamda oraliq filamentlar hujayra shaklini ta’minlaydi,
- Протопласт (grekcha πρώτος — «birinchi» va πλαστός — shakllangan) — o’simlik va bakterial hujayralarning tarkibiy qismi bo’lib, o’z ichiga sitoplazma, yadro, organellalar, hujayra membranalarni oladi.
- Sentriolilar
- Silindrsimon oqsil strukturalar bo’lib, hayvon hujayralarining yadrosiga yaqin joylashgan bo’ladi, o’simliklarda ular yo’q.
- Ular asosan hujayra bo’linihiga javobgar.
- Mitoxondriyalar — maxus organellar bo’lib, asosiy vazifasi bu – ATF sintezi hisoblanadi. ATF — bu universal energiya tashiuvchisidir. Nafas olish mitoxondriyalarning enximatik sistemasi hisobiga amalga oshadi.
- Mitoxondriyalar o’zlarining shaxsiy DNK-genomi va prokariot ribosomalariga ega bo’lib, ushbu xolat uning simbiotik xolatda ekanligiga dalolatdir.
- Odam mitoxondriyasida 13 ta gen, eng sodda organizm Reclinomonas americana da esa 97 ta (!) mavjud.
- ATF –seintetaza
- molekulalari
- Prokariot va eukariot hujayralarning solishtirishma farqlari:
- * Eukariotlarda aniq yadro va membranali organoidlar mavjud, prokariotlarda ular yo’q’
- * Eukariotlar hajmi o’rtacha 10-50 mkm, prokariotlarda esa 0,5-5 mkm, gigant hujayralar faqat
- eukariotlarga xos;
- Eukariotlarda sitoskeletni mavjud, prokariotlarda u yo’q;
- 1-guruh (98 % gacha) (makroelementlar)
- Uglerod
- Vodorod
- Kislorod
- Azot
- 2-guruh (1,5—2 %)
- kaliy
- natriy
- Kalsiy
- Magniy
- oltingugurt
- Fosfor
- Xlor
- Temir
- 3-guruh (>0,01 %) (mikroelementlar)
- Sink
- Mis
- Ftor
- Yod
- Kobalt
- Molbden
- 4-guruh (>0,00001 %) (ultra mikroelementlar)
- Uran
- Radiy
- Oltin
- HUJAYRANING KIMYOVIY TARKIBI:
Do'stlaringiz bilan baham: |
