«temir yo`l transporti molitasi»

reja

1. Daromad tushunchasi va uning tarkibi.

2. Temir yo‘l kompaniyasining asosiy faoliyatdan boshqa daromadlari.

3. Daromadlarni rejalashtirish va shakllantirishni boshqarish

«O’zbekiston temir yo’llari» temir yo’l kompaniyasi kup tarmoqli xo’jalik yurituvchi sub’ekt xisoblanadi. Tashish bilan bir katorda u sanoat maxsulotlarini ishlab chiqaradi va sotadi. ta’mirlash- xurilish ishlarini, axoliga xizmat ko’rsatish va tashish bilan bog’liq, bo’lgan turli ishlab chiqarish uizmaglarini bajaradi, moliya­viy operatsiyalarda xatnashadi. Temir yo’l maxsuloti (ishi, xizmati) xajmining pul ko’rinishidagi daromadlari maxsulotni sotish­dan shakllanadi. Ular temir yo’l kompaniyasi va uning tarkibiga kiruvchi korxonalar va tashkilotlarning ishlab chiqarish va boshqa Xarajatlarini xoplashga va foydani shakllantirishga zarur. Maxsu­lot (ish, xizmat)ni sotishdan olingan daromadlar moliyaviy resurs­larni shakllantirishning asosiy manbai xisoblanadi.

O’zbekiston Respublikasi «Buxgalterlik xisobi to’g’risida»gi Qonunga muvofik ishlab chixilgan Buxgalteriya xisobi milliy standartlarida daromad deganda xo’jalik yurituvchi sub’ektning oddiy faoli­yati davomida olingan daromadlar, shu jumladan maxsulotni sotish (ishlarni bajarish va xizmat ko’rsatish)dan olingan daromadlar, olingan foizlar, dividendlar, royaltilar va boijdyaar tushuniladi. Xo’jalik faoliyatidan tushadigan pul mablag’lari asosiy, operatsion va moliya­viy faoliyatdan olinadigan daromadlardan iborat bo’ladi⁶

Milliy standartlarda asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar- ni gavsiflashda ishlatiladigan terminlarning tushunchalari beriladi. Ularning asosiylarini keltiramiz.

Asosiy xo’jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar - xo’jalik yurituvchi sub’ektning odatdagi faoliyati davomida vujudga keladi- gan davr ichida mulk egalarining uz sarmoyalariga badali bilan bog’liq, bo’lgan ko’payishlarni istisno etganda, uz sarmoyasi kuiayishiga olib keladigan tun!umlar.

Asosiy xo’jalik faoliyatidan olinadigan daromad xo’jalik yuri­tuvchi sub’ektning xisob rakdmiga yal pi tushumlardan yoki olinishi mumkin bo’lgan tushumlardan iborat.

Asosiy xo’jalik faoliyatidan olinadigan daromad joriy iarxdar- da olingan yoki olinishi lozim bo’lgan tushum (to’lov) qiymati bo’yicha baxolanadi.

Daromad miqdori - olingan yoki olinishi lozim bo’lgan pul mablag’i yoki uning ekvivalentlaridan iborat. Birok pul mablag’i yoki ekvivalentlari tushumi kechiqshrilgan bulsa. u xolda joriy narxdagi naf qiymati olingan yoki olinishi lozim bo’lgan qiymat pul mablag’ining nominal miqdoridan kam bulishi mumkin⁷.

Maxsulot (ish, xizmat) larii ishlab chiqarish va sogish xarajatla- rining tarkibi x,amda moliyaviy nagijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizomda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyati natijasida olinadigan daromaddarning quyidagi ruyxati belgilangan:

• 
  sotishdan olinadigan sof tushum;
  
• 
  asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan olinadigan boshqa daro- maddar;
  
• 
  moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar;
  
• 
  favkulodda foyda.
  

Temir yo’l kompaniyasining maxsulotni sotishdan olinadigan sof tushum - yuk, yo’lovchi, bagaj, pochta tashishlarni va yordamchi-ko’mak­dosh faoliyat maxsulotini sotishni o’ziga oladigan asosiy faoliyat­dan olingan sof tushum.

Temir yo’l komaniyasining asosiy faoliyati bo’yicha sotishdan olinadigan sof tushum (SST) yuklar, yo’lovchilar, bagaj, pochtalarni belgilagan tariflar bo’yicha tashish qiymati (TST) va yordamchi- ko’makdosh faoliyatning kelishilgan shartnomaviy narxlar bo’yicha max­sulot (ish, xizmat) qiymati (YOST) va kushilgan qiymat soligini (K,K,S) chegirmasi summasi sifatida ifodalanadi.

SST = TST + YOST

YUk tashishni realizatsiyasidan olingan tungumni shayugtantirip щa bajarilgan ishlar va kontragent! xisob-kitob xujjatlarini takdim etish bo’yicha xisobga olish usuli kullanilgan, ya’ni gok tashishlar­ni ng realizatsiya vakti, va shu tufayli, tushumni shakllanishi sifa­tida insharni bajarish sanasi - yukni borishi kerak bo’lgan stansiyaga etib kelish fakti xisoblanadi.

Yo’lovchi tashish realizatsiyasidan olingan sof tushum maxalliy va shaxar atrofi kdtnovida tashish uchun tarif to’lovlari va xaluaro va davlatlararo kdtnovda tashish uchun tarif to’lovlarining O’zbekiston Respublikasi chegaralaridash tashish xajmining qismi va «O’TY»AJ vagonlaridagi platskartlarning qiymati summasi sifatida ifodalanadi.

Asosiy faoliyatdan olinadigan tushumdan kushilgan qiymat soligini chiqdrib tashlash markazlashgan xolda «O’TY»AJning Moliya va buxgalterlik xisobi boshqarmasi orqali amalga oshiriladi.

Sotishdan olinadigan sof tushum temir yo’l kompaniyasiga ta­shish xajmi, yordamchi-ko’makdosh faoliyat ishlari va xizmatlari uchun tushishi kerak bo’lgan daromadni aks ettiradi. U kelgusi moliyaviy natijalarni xisob-kitobi uchun baza xisoblanadi.

O’zbekiston Resnublikasi Vazirlar Maxkamasining 2001 yil 3 martdagi «O’zbekiston temir yo’llari» davlat-aksiyadorlik kompaniyasini boshqarishni tashkil etishni takomillashtirish to’g’risida»gi 108-son ka pop iga asosan amalga oshirilayotgan, temir yo’l transporti korxonalari va tashkilotlarini xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish chora-tadbirlari munosabati bilan kompa­niyaning daromadlarining tarkibi va uning xarajatlari sezilarli darajada o’zgarishi mumkin. Ammo, yuk tashish daromadlari yakin va uzok kelajakda kompaniya daromadlarining asosiy qismini tashkil etishi mumkin. SHuning uchun ularni shakllanishini, oshirish yo’lla­ri ni o’rganish, restrukturizatsiya amalga oshirish jarayoni sharoitida Xam o’zining axamiyatliligini yukotmaydi.

Aloqalar turi bo’yicha yuk oboroti dinamikasi muxim axamiyagga ega. Ularning miqdori «O’TY»AJning tashish daromadlari xajmiga ta’sir o’tkazuvchi asosiy omil xisoblanadi. Oxirgi vaktgacha kompa­niyaning 60 foizdan yuqori yuk oboroti maxalliy alokdlarga to’g’ri kelgan. U kompaniyaning tashish daromadlarining 50 foizigacha bo’lgan miqdorni tashkil etgan. Taxminan 40 foiz yuk oboroti xalkaro aloqa- larga to’g’ri kelgan, shu jumladan 24 foizini tranzit va 7-9 foizini yuklarni olib kirish va chiqish tashkil etgan.

Xalqaro qatnovlarda Osiyo-Evropa transport koridorini ishla­tish bilan, yuk tashishni rivojlanishi munosabati bilan ular bilan bog’liq bo’lgan daromadlar xam, mutaxassislarning fikricha, katta kelajakka ega. Bu xulosa yuk tashishning o’rtacha uzokdik dinamikasi tasdikdamoqda. 1998-2017 yillarda u xalqaro aloqalarda 228 dan 320 kmga, maxalliy aloqalarda 255 dan 267 kmga cho’zilgan. YUk tashishning o’rtacha uzokdigini usish tendensiyasi temir yo’l transportini ustunligidan to’laroq ishlatishidan darak beradi.

«O’TY»AJ mutakassislari yuk oborotini barkaror usishini prog­noz kilmoqdalar: 2016 yilda 1998 yilga nisbatan 10-11 foizga, 2010 yilda - 20-22 foizga usadi, tegishlicha kompaniyaning tashish daro­madlari kam oshadi.

YUk tashish daromadlarining oshirishning muxim rezervlaridan biri tez rivojlanib borayotgan konteyner tashish ishlaridir. Uning usishini sekinlashtiruvchi omillardan biri marketingdan etarli darajada foydalanmaslikdir va u bu tashishlarning kususiyatlari- ni sayoz o’rganilganligidan dalolat beradi. Konteyner tashish daro­madlarini oshirish maqsadida ularni bush kelish kol lari ni cheklash lozimdir.

YUk tashishni rivojlanishini sekitglashtirayotgan boshqa omil­lardan biri - tarif siyosatini o’zgaruvchanligining juda kam uchrashidir. SHayutlanayotgan bozor munosabatlarida potensial yuk juna­tuvchilar bilan ish munosabatlarini ksngaytirish, yuk tashishga to’lov qobiliyati bor talab bozorini va ular bilan bog’liq xizmatlarni diqqat bilan o’rganish, bu xizmatlar sifatini oshirish, yuk junatuvchilarga imtiyozlar berish uchun barcha imkoniyatlardan foydalanish, trans­port xizmati bozori kon’yunkturasi o’zgarishiga tez e’tibor beradigan o’zgaruvchan tarif siyosatini kullash lozim.

Tashish daromadlari temir yo’l stansiyalari, xisob-kitoblar bo’yicha texnologik markazlar, temir yo’l vokzallari kassalari to­monidan undiriladi va temir yo’l joyiga karab butun O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan kompaniyaning hisob raqamlariga tushiriladi.

Moliyaviy natijani va soliqka tortish ektiyojipi aniqdash uchun yuk tashish daromadlarining hisobi yuk tashishni tutallanishiga va tashish xujjatlarini kreditlash vakti bo’yicha, yo’lovchilarni tashishda esa - yo’l xujjatlarini ularga sotish vakti bo’yicha amalga oshiriladi.

«O’TY»AJ korxonalarining yordamchi-ko’makdosh faoliyati bo’yicha mahsulotlar, ishlar, xizmatlar realizatsiyasidan olingan daromadlar bajarilgan ish, xizmatlar va xaridorga hisob-kitob kujjatlarini takdim etilgan vaktida aniqdanadi.

Yo’lovchilarni davlatlararo qatnovlarda tashish uchun kak (bilet Qiymati va platskart) ikki qismdan iborat:

- tashishda katnashadigan temir yo’l infratuzilmasini foydala­nish bilan bog’liq xarajatlarni koshtashni ko’zda tutuvchi biletning Qiymati (karakat operatsiyasi). Tushgan ggul mablag’larining bu qismi mazkur yo’l chegaralarida tashish masofasiga proporsional xolda yo’llar o’rtasida taksimlanadi.

Daromad tushumining ikkinchi qismi platskart qiymatini ifo­dalaydi; u yo’lovchi tarkibni tashkil etish va ta’minlash xdrajatlarini qoplash uchun mo’ljallangan. Bu pul tushumlari yo’lovchi poezd yo’liga taallukli. CHunki yo’lovchi tarkibni tashkil k,shish va kizmat ko’rsatish xarajatlari reysning masofasi va yo’lovchilarga ko’rsatila- yotgan xizmatlar darajasiga adrab tashkil topishi mumkin. Yo’lovchilar tashish xarajatlarining umumiy summasida aksariyat qismini plats­kart qiymatini to’lash bilan bog’liq daromadlar tashishda katnashgan yo’llar o’rtasida taksimlanadigan biletning uz qiymatidan oshishi mumkin. Iktisodchilarning hisob-kitoblariga Karaganda, daromad tu- shumlarining dozirgi vaktdagi bunday bulishi xadkaro qatnovlarda «O’TY»ning yo’lovchi poezdlari bilan tashishda kuzga tashlanmoqda.
Asosiy faoliyatdan olinadigan boshqa daromadlar (operatsion daromadlar)
Asosiy faoliyatdan olinadigan boshqa daromadlarga quyidagi­lar kiradi:

• 
  undirilgan yoki qarzdor tomonidan e’tirof etilgan jarimalar. penyalar, vaktida to’lanmagan qarzlar va kujalik shartnomalari shartlarini buzganlik uchun boshqa xil jazo jarimalari, shuningdek, temir yo’l transportiga etkazilgan zararlarni undirish bo’yicha daro- maddar (temir yo’l kompaniyasi tomonidan yuk junatuvchiga tashish mos- lamadarini bo’zilganligi yoki yukotilganligi uchun jarima; temir yo’l kompaniyasining vagonlariga. konteynerlariga ziyon etkizganlik uchun jarima);
  
• 
  hisobot yilida aniqdangan utgan yillardagi foyda;
  
• 
  yuk va yo’lovchi tashish bilan bevosita bog’liq bulmagan temir yo’l transportining boshqa daromadlari (temir yo’l kompaniyasi­ning xo’jalik yurituvchi sub’ektlari oshxonalaridan olingan tushum­lar. gul, sabzavot va mevalar sotish uchun vokzal oldi maydonlarida ajratilgan joylardan va boshqa tushumlar);
  
• 
  temir yo’l kompaniyasining asosiy fondlarini va boshqa mol- mulklarini sotishdan olingan daromadlar;
  
• 
  da’vo bildirish muddati utgan krsditorlik va deponent qarz- larni hisobdan chiqarishdan temir yo’l kompaniyasi tomonidan olin­gan daromadlari;
  
• 
  temir yo’l kompaniyasi tovar-moddiy boyliklarini baxrlash;
  
• 
  temir yo’l kompaniyasiga berilgan davlat subsidiyalaridan da­romadlar (soliq solishda yalpi daromadga kushilmaydi);
  
• 
  temir yo’l kompaniyasiga xolisona moliyaviy yordam;
  
• 
  temir yo’l transportining xo’jalik yurituvchi sub’ektlarining boshqa operapion daromadlari.
  

2016 yilda «O’TY»AJning asosiy faoliyatdan olinadigan boshqa daromadlari kompaniya daromadlarining umumiy summasida 9 foizni. 2017 yilda — 4,5 foizni tashkil etdi.
Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar
Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlarga quyidagilar kiradi:

• 
  kompaniya tomonidan olingan royaltilar va sarmoya transfsrti;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasi xududida va uning tashkdrisida boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida ulush kushgan xolda katnashishdan temir yo’l kompaniyasi tomonshgan olingan daromad; akniyalar bo’yicha dividendlar va obligatsiyalar xamda temir yo’l kom­paniyasiga tegishli kimmatli kogozlar bo’yicha daromadlar;
  
• 
  temir yo’l kompaniyasiga tegishli mol-mulkni uzok, muddatli ijaraga berishdan olingan daromadlar;
  
• 
  temir yo’l kompaniyasi valyuta schyoglari, shuningdek, chet el valyutalaridagi operatsiyalar bo’yicha ijobiy kurs tafovutlari;
  
• 
  temir yo’l gransnorti tomonidan kimmatli k,ogozlarga va uako- zolarga quyilgan mablag’larni qayta bauolashdan olingan daromad­lar;
  
• 
  temir yo’l transportining moliyaviy faoliyatidan olingan boshqa daromadlar.
  

Bozor munosabatlarini rivojlanishi sharoitida kompaniyaning moliyaviy faoliyatidan olingan daromadlari katta axamiyat kasb et- moqda. Masalan, 2017 yilda ular «O’TY»AJning umumiy daromadlari- da 9,5 foizni tashkil etdi (4.1.-jadval). Oxirgi vaktlarda moliyaviy faoliyat bo’yicha daromadlar da aksariyat qismini valyuta kurs tafo- vutlari tashkil etdi. 2016 yilda u kompaniyaning moliyaviy faoliya­ti bo’yicha daromadlarda 54 foizni. 2017 yilda esa - 74.3 foizni tashkil etdi.

Favqulodda foyda
Favqulodda foyda - bu ko’zda tutilmagan, tasodifiy tusga ega bo’lgan, xodisa yoki xo’jalik yurituvchi sub’ektning odatdagi faoliyati doirasidan chetga chiqadigan tusdagi operaniyalar natijasida paydo bo’ladigan va olinishi kutilmagan foydadir. Bunga daromadlarning favkulodda moddalari yoki temir yo’l transportining asosiy faoliya­tidan olingan boshk,a daromadlar bulimida aks etgirilishi kerak bo’lgan utgan davrlardagi foyda kirmaydi. «O’TY» daromadining aksariyat xismini tashishdan oladi. 2016 yilda bu daromadlar asosiy faoliyatdan olingan daromadlar umumiy summa- ning 55,2 foizini, 2017 yilda - 67,9 foizni tashkil etdi (4.2- jadval).

Kompaniyaning tashishda olgan daromadlarida muxim tarkiblari- dan biri qo’shimcha yigimlar xisoblanadi. 2017 yilda asosiy faoliyat­dan olingan daromadning umumiy summasining taxminan 5 foiziga to’g’ri keldi. Yig’imlar yuklarni tashish bilan bog’liq qo’shimcha opera- siyalarni bajarishdatt (yuklarni saqlash va tortish, ortish-tushirish ishlari), ularni majburiy deb atashadi xamda temir yo’l uchun majbu­riy bulmagan ishlar ni bajarish uchun (tashish uchun mo’ljallanmagan tovarlarni sakdash va xakozolar) olinadi.

Temir yo’l korxonasining ikkinchi asosiy daromadi yordamchi- ko’makdosh faoliyatdan maxsulotlarini realizatsiya qilish va chiqarishdan keladigan foydadan olinadi. 2016 yil ular asosiy faoli­yatdan olinadigan barcha daromadlarning 39 foizni, 2017 yil esa 32,1 foizni tashkil etdi. Qo’shimcha ishlab chiqarishning asosiy va­zifasi - asosiy ishlab chiqarishga kuchaklashishdir, ya’ni tashish, uning uchun materiallar va extiyot xismlari, asbob-uskunalar va inventarini tayyorlash orqali, yo’lning yuqori txismi, xarakatdagi tarkib, SPB va aloqa kurshtmalari va temir yo’l korxonalarining boshqa turdagi mulklarini ta’mirlash, xaroratni kutarish.

Tashish jarayonining zaruriyatlarini bajarish bilan bir qatorda bunday ishlab chiqarish chetdagi iste’molchilarning extiyojini xondi- rish orxali qo’shimcha moliyaviy resurslarni shakllantirish maxsadida itnni va turli xil xizmatlarni xam amalga oshiradi. Faxat temir yo’l korxrnasi muassasalari va bo’linmalari tomonidan iste’mol xilib bulmaydigan maxsulot xismigina realizatsiya qilinadi yoki maxsulot ishlab chiqarish, chetdagi xaridorlarga ishlash va xizmat ko’rsatish uchun qo’shimcha ishlab chiqarish saloxiyati mavjud bo’ladi.

Bunday ishlab chiqarishning vazifasi bozorda talab mavjud bo’lgan maxsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishni tashkil etish orqali foyda qurishdir. Qo’shimcha va yordamchi-ko’makdosh ishlab chiqarish, Xoidaga muvofix, umumiy ishlab chiqarish maydonlarida xuddi shu ishchilardan foydalangan xolda amalga oshiriladi va qo’shimcha va yordamchi-ko’makdosh faoliyat o’rtasida anix chegara o’tkazish imkoniyati deyarli yux, uni belgilash uchun bugungi kunda umumiy tushuncha - yordamchi-ko’makdosh faoliyat (YOKF) yuritadi.

Temir yo’l transnortidagi bu faoliyat, uz moxiyatiga kura, rea­lizatsiya xajmiga kura kichiq va zfta biznesni tashkil etadi. Kichiq biznesga «O’TY» temir yo’l korxonasining tashkiliy bo’linmalari: lokomativ va vagon depolari, yo’llar, signalizatsiya va aloxa, xodimlar o’rtasidagi masofalar, O AJ « U ztemiryo’l konteyner» bo’linmalari, Temir yo’l bekatlari tomonidan bajariladigan xizmat va ishlarning kuplab turlarini kiritish mumkin. U rta biznes «O’TY»AJ ning yirik muassasalari va tijorat korxonalarini: «Uztemiryo’l- ta’mir», Yo’lovchi vagonlarini ta’mirlash bo’yicha Toshkent zavodi, YUk vagonlarini ta’mirlash bo’yicha O AJ «Uzvagonta’mir» va shu kabilar.

Kichiq va o’rta biznesni rivojlantirish uchun qulay sharoit yara- tish bozor ikdisodiyotida eng muxim vazifa xisoblanadi. Temir yo’l korxonasidagi kichiq va o’rta biznesni rivojlanishi uchun zarur aso­siy shartlardan biri uning budim, muassasa va tashkilotlaridagi mexnat jamoalarida realizatsiya xajmini oshirish va realizatsiya kdlinadigan maxsulot (ish, xizmat)larning sifatini oshirishdan man- faatdo rlikning mavjudligidir.

«O’TY»AJning muassasalarida kichiq va o’rta biznesni rivojlan­tirish uchun makDul sharoitlar yaratgan xolda transport xizmatlari- ga bo’lgan talab bozorini o’rganish asosida iste’molchilar uchun o’rta- miyona, madbul darajada kelmshilgan nardlarda (tariflar) taklif dilinadigan xizmatlar sifatini oshirishga aloxida e’tibor berish darkor.

Maxsulotni chiqarish va realizatsiya qilish tushunchalari fard- lanadi.

Realizatsiya - bu chetga tayyor maxsulot, moddiy boyliklar, baja­rilgan ishlarni sotishdir. Maxsulot realizatsiyasi kelishilgan narxdarda amalga oshiriladi.

Maxsulot chiqarish - maxsulotlar, xizmatlarni temir yo’l korxo- nasi muassasalariga sotish. Masalan, yo’lning yudori xismi, vagonlar, lokomotivlarni ta’mirlash, elektroenergiya chiqarish va sh.k.

Korxonaning aloxida tashkiliy bo’linmalarining ekspluatatsiya xarajatlarini moliyalashtirish limitining belgilangan moliyaviy rejasi doirasida amalga oshiriladi. YOrdamchi-ko’makdosh faoliyat ularning foydasini shakllantirishining yagona manbayidir. YOrdam­chi-ko’makdosh faoliyatni rivojlantirish muxim axamiyat kasb etmoxda.

Korxonaning yordamchi-ko’makdosh faoliyati maxsulotlarning xuyi- dagi guruxini uz ichiga oladi (2017 y):

• 
  qo’shimcha sanoat ishlab chiqarish maxsulotlarini realizatsiya qilish va chiqarish - YOKFning barcha daromadlaridan 15 - 20 foiz;
  
• 
  boshqa turdagi qo’shimcha ishlab chiqarish maxsulotlarini reali­zatsiya qilish va chiqarish 45 - 50 foiz. YOrdamchi ishlab chiqarishning mazkur guruxiga quyidagilar kiradi: yuk ortish va tushirish ishlari, yo’lovchilarga xizmat ko’rsatish bo’yicha idoralar xizmati, transport - ekspeditsiya operatsiyalari, Temir yo’l bekatlari xizmatlari:
  
• 
  dolgan qo’shimcha ishlab chiqarish 35 - 40 foiz (a doli uchun ish bajarish, xizmat ko’rsatish va boshqalar).
  

YOrdamchi ishlab chiqarishni rivojlantirishga zaruriyat nafaqat tashish jarayoni edgiyojlari bilan, balki transport majmuasining ishlab chiqarish salodiyatidan yanada to’liq foydalanish zaruriyati bilan dam belgilanadi.

Tarmoq muassasalarining yordamchi-ko’makdosh faoliyatini rivoj­lantirish, temir yo’l korxonasi kichiq va o’rta biznesini rivoj­lantirish:

Birinchidan, mexnat va moddiy resurslarni yordamchi-ko’makdosh faoliyat madsulot (ish, xizmat)larini ishlab chiqarish va realizatsiya qilish ga jalb kilgan xolda ulardan yanada to’liq foydalanishni ta’minlash va uning asosida yuk tashishning kamayishi natijasida daromadda yuz beradigan yukotishlarni qoplash,

Ikkinchidan, yangi ish joylarini yaratish, ishchilar sonini ba­jariladigan ish dajmiga muvofikdashtirish natijasida ozod etil­gan ishchilarni ish bilan ta’minlash, mala kali kadrlarni sakdab Kolish,

Uchinchidan, dujalikni boshqaruvchi sub’ektlarga, bo’linmalarga ishlab chiqarishni rivojlantirish, ijtimoiy sohani mustahkamlash, ishchilarni ragbatlangirishga kerak bo’ladigan xarajatlarni moliyalashtirsh11 uchun zarur vositalarning qo’shimcha manbalarini shakllantirish imkonini beradi.

1997-1998 yillarda «O’TY»AJning yordamchi-ko’makdosh faoliyatdan olgan daromadi asosiy faoliyatdan olingan daromad umumiy mikdo- rining 33 foizdan kutsrogini tashkil etdi. Bunda yordamchi ishlab chiqarish realizatsiyasi umumiy dajmining 60 foizgacha bo’lgan qismi tashish edtiyojlariga, 40 foizgacha bo’lgan qismi esa chetdagi is- te’molchilarga ajratiddi. SHunday kdlib. yordamchi ishlab chiqarish - ning asosiy vazifasi tashish edtiyojlariga xizmat ko’rsatishdir.

2001 yil yordamchi - qo’shimcha faoliyatdan olinadigan daromad dajmi bir oz pasaydi. CHetga qilinadigan realizatsiya, birinchi nav batda sanoat ishlab chiqarish madsulotlari dajmi da iasayish gen- denniyasi kuzatildi. Buning sabablaridan biri - korxonalarni sanoat ishlab chiqarish uchun zarur jidozlar, edtiyot qismlar, detallar bilan ta’minlaiщagi kiyinchiliklardir.

2016 yil «O’TY»AJ sanoat ishlab chiqarish madsulotlari garkibi quyidagi bir necha gurud ishlarni bajarish bilan tavsiflanadi:

• 
  ta’mirlash va tayyorlash bo’linmalari, lokomativ va vagon deio- lari, elsktromexaniqa ustaxonalari sanoat madsulotlari - «O’TY»AJ barcha sanoat ishlab chiqarishining 70 - 80 foiz;
  

• 
  temir yo’l korxonasi zavodlaridagi xdrakatdagi tarkib ta’miri - reatizatsiyadan 5-10 foiz;
  
• 
  ustaxona xujaligi yo’llari madsulotlari va boshqalar -5-10 foiz;
  
• 
  sotib olinadigan elektroenergiyani xayta ishlash - 2-3 foiz.
  

«O’TY»AJ sanoat ishlab chiqarishining yagugn istixboldagi asosiy

axamiyati - barcha turdagi transport vositalari, transport xujaligi va aloda inshootlari, uzatish xurilmatari, elektr uzatish xuril- malarining zavodda (to’liq,) ta’mirlanishida uz extiyojlarini ta’- minlashdir.

Qisqa muddatli istibolda. 2010 yilgacha, chstdagi iste’mol- chilarga ularning transport xizmatlaridan foydalanish uchun bergan buyurtmalariga kura maxsulotni realizatsiya qilish, shu jum­ladan transport va boshqa vositalarning barcha turdagi zavodda bajariladigan (to’liq) ta’mirlash ishlari xdjmining ortishi prog­noz xilinmoxda. SHu maqsadda transportda sanoat ishlab chiqarishini rivojlantirish xuyidagi asosiy yo’nalishlar bo’yicha amalga oshirilmoqda:

• 
  korxonalarni raqobatbardosh maxsulot (ish, xizmat)larning yangi turlarini ishlab chiqarish va realizatsiya qilishga xayta ixtisos- lashtirish va xayta tashkil etish;
  
• 
  sanoat ipshab chiqarishini rivojlantirishga xorijiy inves- torlarni jalb etish. YUxori talabga ega bo’lgan maxsulotlarni ishlab chiqarish bo’yicha xorijiy firma va kompaniyalar bilan xushma kor­xonalar ochish;
  
• 
  sanoat korxonalari xoshida xususiy mulkdorlarning transport vositalarining texnik diagnostikasi va ularga servis xizmat ko’rsatish bo’yicha markazlar yaratish,
  
• 
  iste’moldan chiqarib tashlangan transport vositalari, ular­ning yo’llari, jixozlarini foydali ishga sarflash;
  
• 
  ishlab to’rgan zavodlar asosida xunta korxonalar yaratish yo’l i bilan yangi texnologiyalarni tadbix etish.
  

Transportda sanoat ishlab chiqarish maxsulotlarining reashzatsiya- sini ko’paytirish chiqarilayotgan maxsulot (ish, xizmat) sifatiga, uning chiqarilish baxosiga (kelishilgan narxning), jixozlar bilan •ta’minlanganlik darajasi, transport xizmati bozori extiyojlariga bevosita bog’lix bo’lib. ularni o’rganishga atoxitsa e’tibor xaratish darkor.

YUk xujaligi bo’yicha bekatlarning maxalliy daromadlari quyi- dagi xizmatlarni bajarish hisobiga shakllanadi:

• 
  yuk yuboruvchi va yukni kabul kiluvchining yukni kirish yo’llari yoki kushni temir yo’l bekatlariga kslgani uakdsagi auborogi;
  
• 
  yuklarning miqdorini ulchash va tekshirish;
  
• 
  yuk yuboruvchini erliklar, kurgoshin tamgalar, tamgalash sim- lari bilan ta’minlash, yuk xatlarini go’zish, xatlarni tuldirish. yuk joylariga belgi quyish;
  
• 
  ombor uchun goshpirshp an binolarga ijara yaign, shuningdek yuk yuboruvchilar va yukni kabul kiluvchilarga vaqtincha foydalanish uchun beriladigan er uchastkalarining uaki;
  

^L yuk yuboruvchilar va yukni kabul kiluvchilarga xizmat ko’rsatish bilan bog’liq, boshqa xizmatlar (urash, yuklarni bog’lash, yuk xatlari­ni etkazish va t.k.).

YUk xujaligi bo’yicha bekatlarning maualliy daromadlariga. shuningdek, yukni kabul kiluvchilarga berganlik va yukdan bushatil- gandan sung tozalanmagan vagonlar, konteynerlar va nisternalarni to’liq tukmaslik. yuk tushirish maydonlarini tozalamaslik, yuk uov- lilari va bekatlarining ifloslangan xududlari uchun olinadigan jarima tushumlar taallukdidir.

Korxona bogshuaruvi maxalliy daromadi tarkibiga temir yo’l korxonasining Nizomida nazarda tutilgan oddiy vagon va kontsy- nerning kechiqishi, vagonga texnik me’yorgacha yoki to’liq, yuk kuta- rish kuvvatigacha yuk ortmaslik uchun jar i mal ar, boshqa jarimalar kiradi.

Bekatlarning maxalliy daromadlari temir yo’l korxonasi pul resurslarini shakllantirishning muuim qo’shimcha manbalaridan hisoblanib, aniq, makradga - xizmatdan foydalanuvchilarga xizmat ko’rsatishni yaxshilash, moddiy-teunikaviy asosni rivojlantirish­ga yo’naltirilgan.

«O’TY» temir yo’l korxonalarining maxsulot (ish. xizmat)lari dav­lat tomonidan va kelishilgan (erkin) narxlarda sotiladi. Ular va bopnualarning asosida - ishlab chiqarish tannarxi bo’ladi, lekin trans­port xizmatlari bozori kon’yu\\kturasidagi o’zgarishlarni hisobga ola- yotganda kelishilgan narxlar katta uarakatchanliklari bilan farqdana- di. Narx, uning asoslanganligi va salouiyatli iste’molchiga «maftukorligi» darajasiga realizatsiya xajmi va unga muvofix, kordona da­romadlari nщoyatda bog’liq,.

Maxalliy darajada yuk tashishga indeks-koeffitsientlardan foydalangan xolda 10-01 Preyskurant bo’yicha xax to’lanib, ularning yordamida undiriladigan tashish xaxⁱ (tarif) temir yo’l korxonala­rining yuk tashish uchun butungi kunda kslayotgan xarajatlariga muvo- fikdashtiriladi.

10-01 Preyskurant tariflaridan davlat ichki temir yo’lida kat­ta tezlikda yuk tashish uchun, shuningdek aralash yo’lda (boshqa trans­port vositalarini xisobga olgan xolda) «O’TY»AJ temir yo’l masofa- si uchun yuk haqi ni aniqdashda foydalaniladi.

Temir yo’lda yuk tashish uchun joriy etilgan tariflar, 10-01 Preyskurant, «O’TY»AJning maxsus iqtisodiy xizmatlari bilan birga ishlab chiqslgan. Ular O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan muvofixlashtirilib, 2017 yil 17 iyo’lda «O’zbekiston temir yo’llari» «O’TY»AJ Boshqarmasi tomonidan tasdikdangan.

Bir qator xalx XU jal i gi yuyutarini tashishda yuk yuboruvchi uchun yanada maftunkor sharoitlarni yaratish, yuk yuboruvchilarni xullab- Xuvvatlash maxsadida ularga arzonlashtirilgan narxlarni taklif etishni nazarda tutuvchi favkulodsa tariflar xullaniladi. Masa­lan, totlkumir tashish uchun 25 foizli chegirma, mineral ugitlarni tashish uchun - 45-50 foiz xajmdagi chegirma, yangi sermaxsul sabza- vot maxsulotlarini tashish uchun esa 50 foizli chegirma muntazam ravishda beriladi va boshqalar.

2017 yil yuk tashish uchun chegirma berish yo’li bilan ishlab chi- xaruvchilarni kullab-kuvvatlash pul mixlori 2,5 mlrd.sumni tashkil etdi.

YUk junatuvchi uchun uning transport xarajatlari, tashiladigan yuk narxidagi ularning ulushi muxim axamiyatga ega. Transport xara- jatlarining mazkur ulushi O’zbekiston xududiga olib kelinayotgan yuklar narxida 0,5 foizdan 1 foizgachani tashkil etadi, ya’ni deyarli ozgina. Ko’rilish mollarini tashish darajasi tashish xarajatlari- dan past bo’lgan tarif bo’yicha xax to’lanadi.

Xalqaro yo’llarda yuk tashish uchun MDX a’zo mamlakatlarining temir yo’l ma’muriyati raxbarlari tomonidan yillik yishlishlar- da tasdikdanadigan bitimlar asosida o’rnatilgan yuk haqini undirish tartibi xullaniladi. Xalxaro xatnovlarda xalxaro tranzit tarifi XTT va yagona tranzit tarifi YATT joriy etilgan. Xax to’lash valyutasi - SHveysariya franki.

Temir yo’l transportida yo’lovchi tariflari yo’l turiga xarab bulinadi: xalxaro, maxalliy, shaxar atrofi.

Maxalliy va xalkaro yo’llar tarifi asosiga utirish joylariga ega bo’lgan k,attik, yo’lovchi vagonida yo’lovchilar to’laydigan yo’lkira haqi bo’yicha tarif kabul qilingan. Platskartning qo’shimcha qulayliklari, kupe, tezlikni oshirish uchun aloxida xak to’lanadi. SHunday qilib, yo’lovchilarni tashish uchun tariflar ikki stavkadan tashkil topadi: chittta (aynan tashish uchun xak) va platskart ( yo’lovchi tarkibini shakllantirish va ta’minlash uchun xak)-

MDX davlatlari buylab yo’l haqi maxsus tarif bitimlari aso­sida tartibga solinadi. O’zaro xak to’lash SHveysariya frankida amal­ga oshiriladi.

Uzbek i sto nda temir yo’lda yo’lovchi tashish dunyoning boshqa kup ti­pa mamlakatlari singari, ayniksa shaxar atrofida zararlidir. SHaxar atrofi yo’llarida yo’lovchi tashishdan tushum ekspluatatsion xarajatlarning faqat 15-20 foizini koplaydi. Yo’lovchi tashish­ning ijtimoiy axamiyatiga kura tariflar fukarolarning iste’mol byudjetidash transport xarajatlari ulushi o’zaro muvofikggigini xisobga olgan xolda shakll antiril adi.

Modomiki yo’lovchi tashish uchun tariflar darajasi axolining mazkur tashishlarga bo’lgan to’lashga kodirlik talabiga ta’sir ko’rsatar ekan, uning o’zgarishi yo’lovchi tashish uchun talabning ortishi yoki pasayishiga olib kelishini xisobga olish darkor. Bugungi kunda yo’lovchi tashish uchun shayutlangan tariflar darajasi ularning ri­vojl anishiga ko’maklashmaydi.

Yo’lovchi tashishning zararlilik xajmini kamaytirish uchun kuii- dashlar tavsiya etil adi:

Birinchidan, ularni tashkil etishni takomillashtirish, mexnat unumdorligini oshirish, moddiy resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish yo’li bilan xar bir tashish uchun xarajatlarni - ular­ning tannarxini kamaytirish.

Ikkinchidan, tashish va u bilan bog’liq xizmatlar sifatini oshi­rish asosida barcha turdagi yo’llarda tashish xajmini oshirish. Bu nafaqat daromadni oshirish, balki shartli-doimiy xarajatlar xiso­biga tashish tannarxini pasaytirish imkonini beradi. Bunint uchun yo’lovchilarni tashish uchun tariflar darajasini kamaytirish, ular­ning raqobatbardoshligini oshirish, ularni axoli uchun yanada engil va maftunkor qilish maqsadga muvofikdir.

Uchinchidan, yo’lovchi tashish xaksni to’liq to’lanayotganligi usti­dan nazoratni kuchaytirish darkor.

YOrdamchi - kumakdosh faoliyat maxsulot (ish, xizmat)iga keng foydalanilayottan shartnomaviy (erkin) narxlarda xak to’lanadi.

Chiqarish narxi KDSni xisobga olgan xolda korxonaning ulgur­ji narxidan shakllanadi, erkin ulgurji narx esa - bu kelishayotgan tomonlar o’rtasida belgilanadigan ish, xizmat, maxsulotning aniq; realizatsiyasi narxi.

Narxning asosini ishlab chiqarish tannarxi tashkil etadi.

Kelishilgan (erkin) narxlarni shakllantirish jarayonida ish­lab chiqarish tannarxida xisobga olinadigan xarajatlarni xisoblash xarajatlar tarkibi tutrisidagi Nizomga 1-son qo’shimchaga mu- vofik amalga oshiriladi.

Narxni shakllantiruvchi ikkinchi omil foydadir.

Narx tarkibiga kiritiluvchi foyda xajmi davr xarajatlarini koilashni, foyda uchun, o’rnatilgan to’lovlar uchun xak to’lashni va korxona gaearrufida ksluvchi foydani shakllantirishni ta’minla- shi kerak.

Realizaniyaning kelishilgan narxi KDSni uz ichiga o l adi. Bozor iqtisodiyotida erkin narxlardan foydalanish sharoitida kelishil­gan narx buyurtmachi bilan muvofikdashtiriladi.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1997 yil 31 martdagi «O’zbekiston Respublikasi Krnunini xayotga tadbik etish bo’yicha chora-tadbirlar to’g’risida»gi «Tovar bozorlarida monopolis- tik faoliyatni cheklash va raqobat tutrisida»gi 165-son karoriga mu- vofik narxlarni (tariflarni) shaktlantirish tartibi tasdikdangan. Mazkur tartib: maxsulot va xizmatlarga narxlarni shakllantirishda tabiiy monopoliyalardan, davlat reestriga kiruvchi monopolist kor- xonalardan foydalanish; narxlarning (tariflar) sunggi darajasini, maxsulot (xizmat) uchun ustama narx yoki rentabellikni deklaratsiya- lash yo’li bilan davlat tomonidan tartibga solinishni nazarda tutadi.

Narxlarning davlat tomonidan tartibga solinishi temir yo’l fao­liyati soxasida xam amalga oshiriladi. Tabiiy monopolistlar tarki­biga kiruvchi xo’jalikni boshqaruvchi sub’ektlarning maxsulot, tovar va xizmatlariga narxlar (tariflar) va ustama narxlar xukumat karori va uz vakolati doirasida joylardagi davlat xokimiyagi organlari to­monidan belgilanadi.

Deklaratsiya qilinmagan narxdan foydalanish xolatida olingan farq byudjet foydasiga, iqtisodiy sanksiya esa O’zbekiston Respub­likasi Moliya vazirligining «Narxni tartibga solish fondi» xiso­biga uzlashtiriladi.

Buyurtmachi bilan kelishilgan holda bajariladigan ta’mirlash va Ko’rilish-montaj ishlari nafatsat ishlab chiqarish uchun xarajatlar­ni, balki foydani x,am uz ichiga oluvchi smeta xdkd bo’yicha amalga oshiriladi.

Temir yo’l korxonasi muassasalari tomonidan axoliga ko’rsatila­di ga n xizmatlar narxi tannarx va rentabellik foizidan kelib chiq- kan xolda tashkil ot rax,barlari tomonidan yoki xizmat ni buyuruvchi bilan to’ziladigan shartnoma asosida belgilanadi.

Haqishng puyadagi ifodasi bo’lgan narx kup xrllarda ishlab chiqa- ruvchi va xaridorga bog’liq, bulmagan sharoitlar bilan belgilanadi. SHu bois, shartnomalarda erkin narx darajasini belgilash vaktida ish xdki, soliq, stavkalari. amortizapiya me’yorlarini oshirishni, elekt­roenergiya va boshqa kimmatlashtiruvchi omillar narxni oshirish xdkida- gi davlat qonunlari va kdrorlarini kullash dolatlarida shartnomani bajarish jarayonida ishlab chiqaruvchiga narxni kutarish imkonini beruvchi shartlar kullaniladi.

Daromadlar prognozi Moliya boshqaruvi va «O’TY»AJ buxgalteriya Hisobi, temir yo’l korxonasi muassasalari va tuzilmaviy tashkilotlar, bo’linmalar (yordamchi-ko’makdosh faoliyat bo’yicha) tomoni­dan ishlab chiqdladi. Asosiy faoliyat bo’yicha temir yo’l korxonasi daromadlari tashish va yordamchi-ko’makdosh faoliyat xizmatlari rea- lizadiyasining kutilayotgan uajmidan va xizmat (tashish) bir li giga to’g’ri keladigan (kelishilgan) narxlardan kelib chiqkan kolda cho- rakka va bir yilga prognoz qilinadi.

Temir yo’l korxonasining tashishdan olingan daromadi x,isobo- tiga quyidagi ma’lumotlar kiradi:

YUk tashish bo’yicha: mlrd. gonna-kilomegrga tovar aylanmasi, (fta- cha daromad stavkasi 10 ta tarif gonna-km, yuk tashish, qo’shimcha yigimlardan olinadigan daromadlar va boshqa daromadlar. yuk tashish­dan olinadigan daromadlarning umumiy pul miqdori.

Yo’lovchilarni gashish bo’yicha: yo’llar turiga kura yo’lovchi ay­lanmasi, x,ar bir 10 ta yo’lovchi - km uchun o’rtacha daromad stavkasi, yo’lovchi tashishdan olinadigan daromad puli umumiy xdjmi, yo’lov- chiga tegishli yuk va pochtani tashishdan olinadigan daromad, yo’lovchi tashishdan olinadigan daromadning umumiy pul xdjmi.

YUk, shuningdek, yo’lovchi tashishdan olinadigan daromadni re- jalashtirishda daromad stavkasi - x,ar 10 tonna-km va 10 ta yo’lov- chi-km uchun darajasini tutri belgilash katta adamiyatga ega.

YUk tashish bo’yicha o’rtacha daromad stavkasi yuyutarning aloxida turlari (guruxdari) uchun belgilanadi. Daromad stavkasining daraja­si kullanilayotgan tarif, tashish o’rtacha faoliyati, yuk turi, tashish tezligi va boshqa omillarga bog’liq,.

YUk tashishdan olinadigan daromadlarni prognoz qilish. Daro- madlarning umumiy xajmi quyidagacha prognoz qilinadi:

• 
  maxalliy va xalkaro k,atnovlarda aloxida tonna-kilometr miqdori va 10 t-kmga o’rtacha daromad stavkasi bo’yicha yuk tashish;
  
• 
  xalkaro qatnovda proshoz qilinadigan yuk ortish va yuk tushi- rish tonnasi miqdori bo’yicha dastlabki - yakuniy operatsiyalar;
  
• 
  yuk ortish, yuk tushirish tonnalarining miqdori, mayda va konteyner tashish ishlarini yangilash bo’yicha kuishmcha yigimlar;
  

Daromadlarni prognoz qilishda yuyugarning quyidagi guruxdari farqdanadi: toshkumir, neft, ruda, kora metallar, mineral-ko’ri- lish materiallari, kimyoviy va mineral ugitlar, non maxsulotla- ri, botika yuklar.

YUk turiga (guruklariga) kura kar bir 10 t-km uchun daromad stav­kasi tashish sharoitlaridagi kutilayotgan o’zgarishlarni xisobga ol- gan xolda shtgarigi xisobot jarayonining ma’lumotlari taxdilidan kelib chiqkan xolda joriy tariflar bo’yicha belgilanadi.

Xalkaro qatnovda yuk tashish bo’yicha dastlabki va sunggi operatsiyalar uchun daromadlar 1 tonna yukni ortish va tushirish uchun xisob stavkasi bo’yicha belgilanadi.

Temir yo’l komtganiyalari daromadlarini shakllantirishni boshqarishning asosiy vazifasi, bu iqtisodiy vositalar va moliyaviy mexanizmlardan foydalangan xolda yuk junatuvchi uchun, yukni kabul Qilib oluvchi uchun va axoli uchun qulay tashish sharoitlarini, YOKF xizmatlarini amalga oshirishni ta’minlash va shu bilan bir kator- da maxsulotlarni sotishning barkaror usishini ta’minlash va kom­paniya daromadlarini oshirishdan iboratdir.

Transport maxsulotlari va xizmatlari bozorini shakllantirish- ning zamonaviy sharoitlarida, barcha transport xizmatlari majmu- asining mexanizmlari amalda sinalmagan bir vaktda yuklarni tashishni tashkill ashtirish, shakll anti rilgan daromadlarni bosh- Karish nuktai-nazaridan temir yo’l tashish ishlariga uz ta’sirini ko’rsatadigan, shuningdek kompaniya daromadlariga ta’sir kiladi- gan barcha texnologik, huquqiy va boshqa oxgillarni xisobga olish zarur bo’ladi. Temir yo’l transportlarida boshqaruvning bozor xiz­matlarini shakllantirish tashish jarayonlarini boshqarishga va realizatsiyadan tushadigan daromadlarni boshqarish bilan bog’liq bo’lgan yangicha yondatiuvlarni tadab etadi.

Transport maxsulotlari va xizmatlarini iste’mol kiluvchilar uchun muxim ko’rsatkichlar bu tariflarning past darajada bulishi, yuklarni sakdanganlik darajasi va ularni etkazish tezligi, transport vosita- larining tashish uchun tayyor to’rganlik xolati, to’lov sharoitlari, Qo’shimcha xizmatlarni mavjudligi va shu kabi ko’rsatkich (omillar) juda muximdir. Bu narsa daromadlarni shakllantirishni boigkarishni, yuk va yo’lovchilarni tashish bozoridagi talabni doimiy urgattish- ni, qo’shimcha ishlab chiqarishga bo’lgan talabzti o’rganishni tadab etadi.

Tarif siyosatini tashkil kdlish va u ni yuritish yuk tashuvchi va uning xizmaglaridan foydalanuvchining manfaatlarini xisobga olib, temir yo’l kompaniyalari va ularning mijozlari manfaatlaridan kelib chiqib amalga oshirilishi lozim. YUk gashish texnologiyasi mukamallash- tirish bu yuk tashishning zarur darajadagi sifat ko’rsatkichlarini ta’minlashdir.

YUklarni gashish sharoitlari va sifat ko’rsatkichlariga ta’sir xuiladigan, shuningdek bu orkdli kelgusi daromadlariing oshirili- shiga ta’sir xuiladshan barcha omillar daromadlarni shakllanti­rishni boshqarishning markazidagi narsa bulishi lozim. Masalan, ma’lumki, transport-ekspedipion xizmatlarning asosiy qismini mustaxuil ekpsditorlik tashkilotlari amalga oshiradi. Ushbu operatsiyalar temir yo’l kompaniyalarining tashish ishlaridan olinadi­gan daromadlarini shakllantirishga tugrshtan-to’g’ri ta’sir korsatmaydi. Ammo ularning kdnday tashkillashtirilganligiga xqarab, yuklarni tashish xajmi va ulardan olinadigan daromad darajasi aniqdanadi. Temir yo’l transporti uchun raxuobatbardoshlik nuxutai nazaridan ushbu xizmatlarning xqanday tashkil xuilinganligi v a ular­ning xqanday sharoitlarda realizatsiya xuilinishi befarxu emas. YOki boshxua bir misol, ma’lumki, maxalliy xuatnovlarda boshxua davlat- larni kesib utgan xolsa tashilsa (Tojikiston, Turkmaniston orxua- li) bojxona ko’rigidan o’tkazish uzok, vaxutni talab xuxgladi va xiz- matlardan foydalanuvchilardaxx qo’shimcha xarajatlarni talab etadi, temir yo’lda tashish ishlarining raxuobatbardoshligiga salbiy ta’­sir xuiladi, maxalliy k,atnovlarda yuk tashish va undan olinadigan daromad darajasiga xam salbiy ta’sirini o’tkazadi. Bundan xulosa xqilish mumkinki, daromadlarni shakllantirishni boshxuarishda Kullaniladigan chora-tadbirlar tizimida bojxona tartib-xuoidala- rini takomillashtirishni o’rganish imkoniyatlarini izlashga maj- bur etadi. Ushbu mhammo nafaxuat «O’TY» temir yo’l kompaniyasining, balki xalkaro tashish ishlarida ishtirok etadigan barcha temir yo’l kompaniyalarining kdzixuishlariga sabab bulmoqda. Tarbiy Evropaning temir yo’l ma’muriyatlari bojxona xodimlari bilan o’zaro xam- korlikda bojxona ko’rigining «bir oyna» tamoyilini yuritishmoxu- da, xuachonki davlat chegaralari orxuali yuklar tashilganda ushbu ta- moyil asosida bojxona korigi amalga oshiriladi.⁸

YUklarni tashishdan shakllantiriladigan daromadlarxsh boshqarishda muxim bir jixat tariflar tizimini gashkillashtirish va ulardan foydalanish - temir yo’l kompaniyalarining tarif siyosatidir.

«O’TY»AJni rivojlantirish konsepsiyasida tashish xajmi­ni oshirixsda asosiy kriteriyalardan biri sanaladigan tarif va mo- liya-iqtisodiy siyosatini takomxgllashtiriixdir.

Bu bilan quyidagilarni amalga oshirish nazarda tutiladi:

• 
  tashish va xizmat ko’rsatish sifatiga kdrab, yuktab junatilgan tovar va tashish yo’nalishi qiymatida transport xarajatlari ulu- shini xisobga olgan x;olda yuklar tur i ga kdrab tariflar xilma-xil- ligi ordali erkin narxlashni ta’minlash;
  
• 
  bir xildagi yuklar uchun maxalliy va uzoq qatnovlarda tariflar darajasida disproporsiyani yukrtish;
  
• 
  ijtimoiy axdmiyatga ega bo’lgan yo’lovchi tashishlarda tariflarning davlat tomonidan tartibga solib turil shli. bu x;odda ushbu tashishlarda yuzaga keladigan kamomadlar davlat tomonidan k;opla- nishi lozim;
  
• 
  inflyasiya mavjud bo’lgan x,olda tariflarni indeksatsiya qilish;
  
• 
  Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasida transport tarif koridorlarini o’rnatish;
  
• 
  tashish tannarxini kamaytirish bo’yicha chora-tadbirlar kullash va tariflarni kamaytirish bo’yicha sharoitlar yaratish va boshqalar.
  

«O’TY»AJning tarif siyosati tovar ishlab chiqdruvchilar va yuk junatuvchilar uchun qulay bo’lgan sharoitlarni yaragishga yo’nalti­rilgan. Ushbu makradlar uchun yuktarni tashish bo’yicha chegirmalar kullaniladi, ushbu chegirmalar nafakdt O’zbekiston Respublikasi xududida, balki O’zbekiston Respublikasidan ma’lum bir turdagi tovar olib kirayotgan davlatlar xududida xdm kullaniladi. Rossiya va Krzogiston temir yo’llari ma’muriyatlari va davlat organlari bi­lan kelishuvlar asosida ozik-ovkag madsulotlari, paxta tolasi va boshqa tovarlarni tashish bo’yicha chegirmalarni kullash amalda kabul qilingan. Bir vaqtning o’zida kompaniya tranzit yuktarni jalb qilish maqsadida Krzogistondan koks, bugdoy, metall prokatlarini ta­shish bo’yicha kam chegirmalar kullaniladi.

Tarif siyosati ko’rib chiqadiki, «O’TY»AJ tashkilotlar bilan shartnoma tuzayotganda, iqtisodiy manfaatlardan kelib chiqkan xrlda. shartnomaviy chegirmalar miqdorini belgilaydi va bajarilmagan majburiyatlar uchun moliyaviy javobgarlik mexanizmini korib chiqadi.

10-01 Tarif kullanmasiga kora, yuk oluvchilardan yigimlar saklash uchun, yuktarni olib turish uchun, chiqish yo’llarida vagonlarni berib to’rganligi uchun, yuklash-tushirish ishlari uchun, tozalash ishlari uchun, temir yo’l vositalarini dezinfeksiyalash uchun, ya’ni kushlar, xdyvonlar, ulardan tayyorlangan mahsulotlar tashilganda, shuningdek temir yo’llar bajarishi majburiyat xreoblanmagan ope­ratsiyalar bajarilganda xdk undiriladi. Bunday operatsiyalarga tez bo’zil ad igan mahsulotlarni muzlatgichlarda sakdab turish, temir yo’l bo’yicha tashishga mo’ljallanmagan joylarda yuktarni sakdab turish, yuklarni chiqish yo’llaridan tashqarida tashish va shu kabilar kiradi. Yigimlar kelishilgan (shartnomaviy) narxlarda to’lanadi.

YUklarni xalkaro qatnovlarda tashish xisob-kitoblari «O’TY»AJ bilan kelishilgan kolda ekspeditorlik tashkilotlari or- Kali amalga oshiriladi.

Bozor ikdisodiyotida bir kancha davlatlar tuknash kelgan daro­madlarni shakllantirishtsh boshqarish bo’yicha kiyinchiliklar va tajribalar asosida mutaxassislar yuk tariflari bo’yicha quyidash strategiyalarni taklif qilishadi:

1. 
   «O’TY» tarif tizimi temir yo’l kompaniyalarini bozor muno­sabatlariga yo’naltirilgan tijorat kompaniyalariga aylantirish nuktai-nazarida kdralishi lozim.
   
2. 
   Xarajatlar asosida tariflarning o’zgaruvchan tizimini ishlab chiqish va tannarxning aniq kalkulyasiyasini ishlab chiqish tavsiya etil adi. Bundan maqsad, ko’rsatilayotgan kar bir xizmatning doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarini aniqdashdir.
   
3. 
   Umuman tariflar barcha xarajatlarni, doimiy xarajatlarni kam, o’zgaruvchan xarajatlarni xam qoplashi kerak. Agar biror-bir raqobat xavfi tutilsa, tariflar xam shu asosida belgilanishi ke­rak, chunki o’zgaruvchan xarajatlar koshtaniish lozim. Agar raqobat yo’l quyib bersa, «O’TY» uchun foydali bo’lgan darajada tariflarni oshirish mumkin.
   
4. 
   Xech bir kolatda tariflar o’zgaruvchan xarajatlardan past daraja­da bulmasligi lozim. Faqatgina zarar bo’yicha kompensatsiya berilganda bundan mustasno. Agar tariflar o’zgaruvchan xarajatlardan past daraja­da bulsa, «O’TY» ushbu xizmatdan voz kschgani ma’kul.
   
5. 
   Narxni shakllantirishning ikkita usuli tavsiya etil adi: ki­chiq yuk junatuvchilar uchun standart tarif - Preyskurant 10-01 kullatishlsa, katta yuk junatuvchilar uchun muzokaralar asosida gaakllanti- riladigan maxsus narxlar belgilanishi lozim. Tijorat asosida fa­oliyat olib borish tavsiya etil adi, monopollik qilish tavsiya etilmaydi.
   
6. 
   Yo’lovchi tashish zararlidir. Ushbu biznesning rentabel bulishi ektimoli juda kichiq. Etti yil davomida zararlarni qoplash uchun kompensatsiya berishni ko’rib chiqish va unga erishish tavsiya etiladi.
   
7. 
   Imtiyozli tariflar iste’mol govarlarining aloxdsa turlari bo’yicha kullaniladi. Ko’rsatilgan xizmat uchun etarli darajada tijorat ba- kolarda to’lash uchun to’lov kompensatsiyasini karab chiqish lozim.
   

Daromad olish manbalarini aniqdash bo’yicha korxonaning barcha ishlari quyidagilarga ajratilishi lozim:

• 
  Asosiy faoliyat, tashish va qo’shimcha faoliyatga bulingan kolda.
  
• 
  Moliyaviy faoliyat.
  

- Qo’shimcha faoliyat.

Asosiy faoliyatdan va kxlnimcha faoliyatdan olinadigan daromad ulushini aniq; bilish lozim. CHunki asosiy bulmagan faoliyatdan oli­nadigan daromad doimiy щsoblanmaydi.

NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Temir yo’l transporti maxsulotlarini realizatsiya kdlintdan olingan sof foyda: tushuicha va ta’rif.
   
2. 
   YUk va yo’lovchi tashishdan olingan foydapi shakllantirishda kabul qilingan hisoblash usulining moxiyati va iqtisodiy axamiyati.
   
3. 
   «O’TY»AJ daromadlarining manbalari bo’yicha tarkibi.
   
4. 
   «O’TY»AJning boshqa operatsion daromadlarining tarkibi, moxiyati.
   
5. 
   Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar.
   
6. 
   Boshad faoliyatdan olinadigan daromadlar, ularning tarkibi, bozor ikdisodiyotini shakllantirish sharoitida uning axamiyati.
   
7. 
   YOKF maxsulotlarini chiqarish va realizatsiya qilish tushunchalari, moxiyati.
   
8. 
   YUk xujaligi bo’yicha stansiyalarning maxalliy daromadlari.
   
9. 
   Temir yo’l transporti maxsulot (ish, xizmat)lari narxlarining shakl­lari.
   
10. 
    Preyskurant 10-01: uning o’rnatilishi, kabul qilish tartibi.
    
11. 
    Istisno tariflar, ularning o’rnatilishi, axamiyati.
    
12. 
    Tashilayotgan yuklar narxidagi transport xarajatlarining ulushi, uning temir yo’l tashish ishlariga ta’sir etuvchi omil sifatidagi axamiya­ti.
    
13. 
    Yo’lovchi tashishlar uchun tariflar.
    
14. 
    Ishlab chiqarish va texnikaga oid tovarlar narxi va ular bo’yicha ta­riflar, ularni tashkshtlashtirishning huquqiy asoslari.
    
15. 
    Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadtarni prognozlash: yuk va yo’lovchi tashishdan olinadigan daromadlar.
    
16. 
    Temir yo’l kompaniyalari daromadlarini shakllantirishni boshqarishning asosiy vazifalari. YUk junatuvchilar uchun qulay bo’lgan sharoit yaratish maqsadida foydalaniladigan iqtisodiy vositalar va moliyaviy mexanizmlarni sanab uting.
    
17. 
    «O’TY»AJning tarif siyosati: moxiyati, vazifalari, yo’naltirilgan - ligi.
    
18. 
    Mugaxassislarga taklif etiladigan yuk tariflari strategiyasining xolati.
    
19. 
    Yo’lovchi tashish bo’yicha yukotishlardan qanday kadib chiqib ketish mukin.
    
20. 
    Daromadlarning moxiyati, maqsadlari, tavsifi.
    

4-Mavzu. Tashish xarajatlarini hisoblash tizimi