«temir yo`l transporti molitasi»

Debitor qarzlarini boshsarish

Xozirgi vaktda moliyaviy resurslar bilan ishlash xususiyatlari debitorlik qarzlarini - to’lamaslikni qisqartirish bo’yicha faoli­yat xisoblanadi. Bu mhammo - kuichilik korxonalar uchun, jumladan «O’TY» AJ uchun kam eng ogir mhammo. Debitorlik qarzlari sumlarda hisoblanib, sotuvchiga tegishli mablag’larni aylanmadan (oborot- dan) chetlanishiiing mumkin bo’lgan miqdorlardan sezilarli dara­jada oshishidir.

«O’TY» AJ asosiy faoliyati korxonalarining xisob siyosati to’g’ri­sidagi Nizomga asosan moliyaviy natijani va soliqka tortish exti- yojini aniqdash uchun yuk tashish daromadlari hisobi yuk tashishni tugallanishiga va tashish xujjatlarini kreditlash vakti bo’yicha, yo’lovchilarni tashishda esa - yo’l xujjatlarini ularga sotish vakti bo’yicha amalga oshiriladi/

Debitorlik qarzlarning davomiy usishining sabablari ni o’rganish shuni ko’rsatmoqdaki, bajarilayotgan yuk tashishlari, boshqa xiz­matlarni bajarish uchun xdsob-kitoblarni tashkillashtirishda boshqaruvning yukdigi xisoblanadi. Ma’lumki, debitorlik qarzla­rini usishiga yo’l kuymaelik uchun debitorlik qarzlar uchun chet- lashtirilgan pul mablamarining tushumlari ustidan, mablag’lar­ning karakati ustidan kundalik nazoratini tashkil etish lozim. Amalda bunday nazoratni olib borish juda kiyin. Nazorat, odatda. vaqti-vakti bilan o’tkazib turiladigan gekshiruvlarda namoyon bo’ladi. Unda qarzdorlarga temir yo’l kompaniyasiga to’lanishi kerak bo’lgan qarzlarni to’lash bo’yicha choralarni kDjsh talab qilinadi.

«O’TY» AJ korxonalarinshir hisob varakdaridan to’lovlarini amal­ga oshirish to’g’risidagi Nizomda o’rnatilgan: kompaniyaning munta- zam ishlashi va to’lov kobiliyatini ta’minlash maqsadida debitorlik va kreditorlik qarzlari 4-ilovada keltirilgan summalardan oshib ketmasligi lozim. Agar bu darajadan oshib ketsa, temir yo’l kompa­niyasi qarzlarni to’lash bo’yicha amaldagi qonun muddatlari ga asosan choralar qurishi kerak. 2015 yil 1 yanvar kolatiga debitorlik qarzi­ning eng yuqori darajasi 29389 mln.sum miqdorida belgilangan.

Mutaxassislarning fikricha, to’lovsizlik mhammosini qandaydir bir usul bilan kal etish mumkin emas. Mhammoni kal etish uchun aniq shart-sharoitlarni, qarzdorning real imkoniyatlaridan kelib chiqa- digan chora-tadbirlarning tizimi ishlab chiqilishi va amalga oshiri- lishi lozim. Ularning biri bo’lib tashish uchun hisob-kitoblarning turli shakllaridan foydalanish hisoblanadi.

Bunak to’lovlari. Xisob-kitoblarning bu shaklida karidor (yuk junatuvchi) tashilgan tovar (xizmat) qiymatining bir qismini av- valdan to’laydi, oxirgi to’lov haqikatda junatilgan vaktdan keyin amalga oshiriladi.

Temir yo’l transportida kup yillardan beri tashish jarayoni maxsulotining xususiyatlariga kura tashish haqi, tashish xujjatlarida ko’rsatilgan qiymatni to’lashda, bunak to’lovlar shaklida amal­ga oshirilgan. Birok, oxirgi yillarda yuk tashish uchun hisob-ki­toblarning bu shakliga va u bilan bog’liq xizmatlarga rioya etil- mayapti.

Xisob-kitoblarning akkreditiv shakli junatilgan tovar (xiz- mat)larga kak to’lash xaridorning bankidagi deponent mablag’lari xisobiga amalga oshirishni ko’zda tutadi.

Kafolat majburiyatlari xizmat (tovar)larga kechiqtirib k^aK to’lashda ishlatiladi. Tovar (xizmat)ning sotuvchisi, bu xolatda te­mir yo’l, xaridorning to’lov kobiliyatiga ishonmagan kolda undan yirik ishonchli sub’ektdan kafolat berishini suraydi, u uz navba- tida, aiap to’lash muddatida xaridorda etarli pul mablag’lari bulma- sa, uning qarzini to’lash bo’yicha majburiyatni uz zimmasiga oladi. Kafolatchi sifatida odatda bank bo’ladi. Kafolatni berish pullik xizmat xisoblanadi. Xakning miqdori to’lovsizlik tavakkalining da­rajasiga, shartnomaning summasiga bog’liq-

Qarzlarni diskont bilan sotish kreditordarta debitor qarzlari­ni chegirma bilan sotishni anglatadi.

Kreditor o’zining debitorlik qarzlarini boshqa shaxsga beradi, shu bilan birga ma’lum summani yukotadi, birok qarz ni to’lash imko- niyatini oladi.

Xisob-kitoblarning boshqa shakllari kam ma’lum. Birok, bozor iktisodini shakllantirishning zamonaviy sharoitlarida ular ish- lamaydi, «O’TY» debitorlik qarzlarini kamayishi kuzatilmayapti. Bundan tashqari, ba’zi davrlarda u usib bormoqda.

«O’TY» debitorlik qarzlarining sabablarini o’rganib chiqkan OTBning mutaxassislari shunday xulosaga kelishdi: davlat «O’TY»ning va uning qarzdorlarining mulkdori eki aksionsri buli­shi sababli yagona mulkdorping korxonalari o’rtasidagi debitor va kreditor qarzlarini jamlash kerak.

Debitorlik qarzlarini boshqarishda quyidagilar tavsiya etiladi:

1. 
   Mhammoli etkazib beruvchilarni va mijozlarni ajratib quyish. Ogokdantirish va debitorlik qarzlarini qisqartirish bo’yicha chora- larni, avvalambor, mhammoli mijozlar uchun, ya’ni mhammolar paydo bulayotgan milsozlar uchun ishlab chiqish va amalga oshirish.
   
2. 
   Debitorlik va kreditorlik qarzlarining balansini (saldo- sini) kelishish va echib bulmaydigan kelishmovchiliklarni aniq- lash. «O’TY» bgtan korxonalar o’rtasidagi saldo (kam debitorlik, kam kreditorlik qarzlari) doimiy asosda (kar chorakda) kelishil­gan bulishi kerak.
   
3. 
   Debitorlik va kreditorlik qarzlarini o’zaro hisobga olish ni amaliyotda kullash.
   

Uzlarining temir yo’llarida debitorlik qarzlarini boshqarish yo’llarini o’rganayotgan Xamdustlikning boshqa davlatlaridagi te­mir yo’l transporti mutaxassislarining takliflarini o’rganish kizikarlidir. Masalan, S.V.Davidov bu ishni bir necha bosqichlarga bo’lib amalga oshirishni taklif etadi.

Birinchi bosqich - «realizatsiya shartlari»ni aniqdash. Bu bosqich- da schyotlarni to’lash uchun berilishi mumkin bo’lgan vakt aniqdanadi, uz vaktida to’langanlik uchun chegirmalar berish.

Ikkinchi bosqich - kontragsntning to’lov kobiliyatini aniqdash.

Uchinchi bosqich - to’lov kobiliyati darajasiga adrab mijozlarni klassifikapiyalash (ularning moliyaviy hisobotlarini taklil qilish).

Turtinchi bosqich - kar bir mijoz bo’yicha tijorat kreditining miqdorini aniqdash, tavakkatchilik strategiyasini ishыab chiqish.

Beshinchi bosqich - xamkorning majburiyatlarini bajarish muddat- lariningtugashi bilan to’lovlarni undirish siyosatini ishlab chiqish.

Fikrlar bildirilmoqdaki, xaridorni schyotlarni to’lov muddati tugamatuncha to’lashga undaydigan usul - uz vaktida to’laganlik uchun chegirma berish. Masalan, xaridor 30 kun mobaynida qisman to’lagan - litlt uchun 2 foiz chegirma oladi va 60 kun ichida to’liq to’lab bulishi kerak, ya’ni dastlabki summaning 98 foizini to’lashi kerak. Agar xa­ridor mazkur sxsmani kabul kiladigan bulsa, unda moliyaviy kupil- mani 27 foiz [ 1 +(100-98)/98=1,27] yillik daromad bilan amalga oshi­radi.

Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, debitorlik qarzini bozor ikti- sodiyoti shakllantirishning zamonaviy sharoitlaridan kelib chiqkan kolda boshqarish kerak. SHu bilan birga shubxali debitorlarni mini- mallashtirishga emas, balki foydani maksimallashtirishga eripgishga intshtish tavsiya etiladi va bu bilan kredit siyosatining liberalligi yoki konservativligini aniqdanadi.