«temir yo`l transporti molitasi»

bshorat.rejasi
Reja
1.Moliyaviy rejalashtirishning zarurligi, vazifalari.

2.Sotishdan olinadigan foydani bashoratlash.

3.Moliyaviy prognoz-reja, uni ishlab chiqish tartibi
Moliyaviy rejalashtirish vazifalari

Moliya soxasidaxam rejalashtirish deganda maqsadlarni shakl­lantirish, ustuvor yo’nalishlarni aniqdash, ularga erishish metod- lari va vositalargsh shakllantirish jarayoni tushuniladi. Bozor ikdisodiyotiga otish sharoitida rejalashtirish axborot, yo’naltiruvchilik xususiyatlarini o’zida jamlaydi, bu indikativ rejalashtirish deb ataladi.

Moliyaviy rejalashtirishda asosiy faoliyatning ishlab chiqd- rish dasturlarini, asosiy vositalarni qayta shakllantirish, byud­jet, bank, pudratchi oldidagi majburiyatlarni bajarish, ijtimoiy soxani rivojlantirish va tashkil etish ishlarini bajarish uchun mo­liyaviy resurslar bilan ta’minlash nazarda tutil adi.

Moliyaviy reja-prognozining asosiy vazifasi - kutilayotgan tu­shumlar bilan pul mablag’lariga bo’lgan talabni balanslashtirish- dir. SHuning uchun, moliyaviy rejalashtirish jarayonida pul mablag’la­ri tushumlarini oshirish imkoniyatlari o’rganib chiqiladi, mexnat, moddiy va moliyaviy resurslardan samarali foydlanish b>chticha tad- birdar ishlab chiqiladi. Kabul qilinadigan boshadruv karori ishonch- li va etarli darajada to’liq, bo’lgan moliyaviy ma’lumotlar taxdiliga asoslaiadi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 2 martdagi «Temir yo’l tansportini monopoliyadan chiqarish va aksiyalashti- rish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoniga kura, «O’TY» AJ to’zil- malari va korxonalari moliyaviy rejalarini ishlab chiqish quyida­gi temir yo’l transporti soxasidagi iqtisodiy isloxotlarni chu- Kurlashtirishning ustuvor yo’nalishlariga asoslanadi:

• 
  monopoliyadan chiqarish chora-tadbirlarini izchil amalga oshi­rish va temir yo’l transporti xizmatlari bozorida raqobat muxiti- ni shakllantirish;
  
• 
  yo’lovchilar tashish, xarakatdagi sostavni, refrijerator va konteyner xujaligini ta’mirlash korxonalarini bosqichma-bosqich aksiyal ashtirish;
  
• 
  ijtimoiy infratuzilma, yuk va yo’lovchilarga xizmat ko’rsatish ob’ektlarini, ta’mirlash-ko’rilish, savdo va ta’minot tashkilot- larini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtiriщni ja- dallashtirish, ular negizida mulkchilikning nodavlat shakllaridagi korxonalar, shu jumladan xususiy korxonalar tashkil etish;
  
• 
  bopщaruv tizimiga va tashish jarayoni katnashchilari o’rtasidagi xo’jalik aloqalariga bozor tamoyillari va mexanizmlarini joriy etish;
  
• 
  temir yo’l komgtleksini rekonstruksiya qilish, yangilash va za­monaviylashtirish ga chet el investitsiyalarini keng jalb qilish bo’yicha qulay shart-sharoitlar yaratish;
  
• 
  mamlakat iqtisodiyotining samarali va barkaror faoliyat kursa- tishini ta’minlashda temir yo’l transportining ahamiyatini kuchay­tirish, temir yo’l transporti kommunikatsiyalarini rivojlantirish.
  

Temir yo’l transportida moliyaviy rejalashtirish ob’ekti temir yo’l kompaniyalari va ularning tashkiliy tuzilmalari xo’jalik fao- liyatidagi turli xil shakldagi moliyaviy munosabatlar hisoblanadi. YAkuniy natija sifatida moliyaviy reja-prognoz chiqadi.

Moliyaviy reja-prognozlarni temir yo’l kompaniyalarining barcha tuzilmalari ishlab chiqishadi. Moliyaviy reja-proshoz shakllari, uning ko’rsatkichlari tarkibi tarkibiy tuzilmalar moliyaviy munosabatla­rini tashkillashtirish tizimi bilan mos tushish lozim.

O’zining ishlab chiqarish-moliyaviy faoliyatini tijoratga yo’nal- tirgan korxonalar daromadlar va xarajatlar balansini to’zib chiqadi, temir yo’l kompaniyalari ijtimoiy infrastrukturam tashkilotlari - smeta to’zishadi.

Moliyaviy reja-prognozni ishlab chiqish jarayonida eng muuimi xo’jalik sub’ekti uchutt talab qilinadigan mablag’lar manbaini to- pish, uning moliyaviy resurslarini oshirishga yxshaltirilgan tad- birlarni belgilash lozim.

Mamlakat iqtisodiyotining boshqa tarmoqdari singari temir yo’l transportining bozor xujaligi yuritishning asoslariga ugishi bi­lan, korxona xo’jalik faoliyatini boshqarishning iqtisodiy mexa- nizmi sifatida moliyaviy rejalatntirishning ham ahamiyati oshib bormoqda.

Moliyaviy rejaning asoslanganligiga talab ham kuchayib bor- moqda. Agar moliyaviy rejada xatolar (hisob-kitobning noto’g’rili- gi) yo’l quyilgan bulsa, buni bozor kxyara olmaydi - bozor munosa- batlarida moliyaviy rejalashtirishda yo’l quyilgan xatolar korxo­na uchun javobgarlikni yuyutaydi.

Temir yo’l transportida bozor munosabatlari shakllanayotgan bir vaktda nafaqat moliyaviy rsja-prognozning ahamiyati otttli, balki uni ishlab chiqishning yo’nalishlari va metodologiyasida tubdan o’zgar- tirishlar kuzatildi. Boshqaruvning buyrukbozlik tizimida moliya­viy rejani ishlab chiqara turib korxona yuqori organga takdim eti- luvchi ko’rsatkichlarni boshqaradi. Zamonaviy sharoitlarda moliyaviy rejalashtirish sotilayotgan tovarlardan foydalanuvchilarning talabi- ga, bozorning talabiga bog’liq,. Bu holda bozor kon’yunkturasidagi uzga- rishlarii hisobga olgan holda korxona mustaxil ravishda xo’jalik faoliyati yo’nalishini aniulaydi. mogshiy, mexnat va moliyaviy re­surslar bilan bog’liq, vaziyat o’zgarishlari uchun javob choralarini ish­lab ’SHKDDI.

Moliyaviy rejalashtirishda moliyaviy va moddiy resurslar o’rta­sidagi mavjud faruni xisobga olish lozim. Pul mablag’larining uara- kati ular ifoda uilinadigan moddiy boyliklar, uiy m atl i l i kl arga nisbatan sezilarli darajada mustauil bo’lgani bilan tavsiflanadi. Bundan kelib chiqddiki, moliyaviy resurslarning mobitizadiyasi moddiy resurslarning mobilizaniyasi bilan bir xilda bulmaydi.

Moddiy resurslarning mobilizatsiyasida real mavjud yoki qo’shimcha ishlab chiqarish moddiy boylikdari jalb uilinadi. Moliyaviy resurslarning mobilizatsiyasida - korxona yurigada bulmagan pul- larni jalb qilish mumkin. SHuning uchun ham moliyaviy resurslarni mobilizadiyalashning imkoniyatlarini o’rganish, uar tomonlama tau- lil uilib chiuish tavsiya etiladi.

Sunggi vauglarda yuk tashish xajmining tushib ketishi sharoitida tranport, shu jumladan temir yo’llar moliyaviy rejalarini ishlab chiuishda tashish uajmini kamaytirishga olib keladigan tegishli xa­rajatlar va resurslarni uisuartirishga to’g’ri keldi.

Bunday rejalashtirish strategiyasi to’laligicha asoslangan holda uzok, vaut davom etishi mumkin bulmagan «tir i k uolishning passiv strategiyasi» deb nomlanadi. Zamonaviy sharoitlarda, tashish ishlari uajmi ortgan bir vautda, temir yo’llarning rivojlanishini uzou vaut ta’minlaydigan va ishlar rejasi asoslangan nisbatan faol stra­tegiya zarur. MNIT professori V.G.Galaburd ta’kidlaganidek, uozir­gi sharoitlarda temir yo’llar transportini strategik rejalashtirish­da transport bozoriga kirishda uning boshqa turlari bilan moslashuv- chan bulishi kerak.

Bunday tavsiyani to’laligicha «O’TY» «O’TY» AJ faoliyati sharoitla­rida uabul kdlish uchun jalb etish va moliyaviy rejalashtirishda amalga oshirish mumkin. Strategik rejalashtirishda temir yo’llar moliyaviy siyosati birmuncha jiddiy tarzda va uzourou vaugga ishlab chiuiladi. U «tirik uolish» siyosatidan transport tarmogini baruaror rivojlanti- rish strategiyasi makroiqtisodiy usishni hisobga olishi lozim.

Ushbu aniu moliyaviy-iqtisodiy uolatni baruarorlashtirish chora- tadbirlari bilan bir uatorda temir yo’llarning rentabelligi ta’minlanishi lozim, ushbu ta’minlanish nafauat tarif siyosati oruali, balki ekspluatatsion xarajatlarni tejash rejimi oruali, ishlar turlari bo’yicha xarajatlarni normativ rejalashtirishni ri­vojlantirish oruali. transport korxonalarida meunat motivatsiyasi- ni ta’minlash yo’li bilan daromad ishlab topish sharoitlaripi yara­tish va ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash ordali rentabellik ta’minlanishi lozim.
«O’TY» AJ xo’jalik yurituvchi sub’ektlarining moliyaviy reja-prognozini ishlab chitsish tartibi

Korxonaning moliyaviy reja-prognozi mustauil ishlab chiqdladi va tasdixlanadi. Temir yo’l kompaniyalari moliya va buxgalteriya bosh- Xarmasi metodologii xullanmani O’zbekiston Respublikasining tegishli krnunlari, Vazirlar Maxkamasining xarorlari, norma­tiv xujjatlar asosida ishlab chiqdladi.

Moliyaviy reja-prognozni to’zish «pastdan yutfriga» tartibida amalga oshiriladi. Ishlab chixish xo’jalik xolati va joriy yil rs- jasini bajarilishini taxdil xil ishdan boshlanadi. Asosiy e’ti­bor ichki zaxiralar orxali realizatsiyadan olinadigan foydani oshi­rishga, bajarilgan ish tannarxini kamaytirishga, moliyaviy nati- jani ko’paytirishga xaratiladi.

Temir yo’l kompaniyalari xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy reja- prognozi oldingi yil xisobot materiallarini o’rganish va mavjud ishlarning prognozlashtirilgan xajmi, amaldagi norma va normativ- lar asosida ishlab chixiladi.

Ishlarning prognoz xilingan xajmidan kelib chixib, keyingi davr uchun daromadlar, xarajatlar va foyda summasi anixdanadi. Moliyaviy rejaning ishlarning proshoz xilingan xajmi o’zaro 6of- lixdigi ko’rsatkichlarning oddiy arifmetik xisob-kitobini bil- dirmaydi. Agarda ishlab chiqarish topshirixlarining proshoz xilin­gan xajmi moliyaviy ko’rsatkich (foyda va boshqa) larning prognoz Xilingan darajasini ta’minlamasa, ishlab chiqarish faoliyatini yaxshilash bo’yicha xupximcha choralar ishlab chixish zarur, realizatsiya­dan olinadigan daromadlarni oshirish yo’llarini xidirish, xara­jatlarni kamaytirish, ishlab chiqarish samaradorlishni oshirish lozim bo’ladi.

Korxonaning ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyati o’rtasidagi moslikni ta’minlash, uning rivojlanishining proporsionalli- gini tekshirishning metodlaridan biri sanaladi.

Moliyaviy rsjani ishlab chixishda balansi metodidan foydala- n il ad i. Ushbu metod orxali rejalaigtirilgan resurslar va ularga talabning mavjudligining kelishuviga erishiladi.

Moliyaviy rejani ishlab chixishda moddiy boyliklar xarajat­lari normasi va sifat ko’rsatkichlarining darajasi tekshirib ko’ri­ladi, xanchalik ularning rejalaigtirilgan darajasi tashish ishlari- tting tannarxining kamayishiga, foydaning usishiga olib kelishi anixdanadi.

Moliyaviy rejani to’zish manbalari quyidagilardan iborat:

• 
  uttan yil (kvartal) uchun xisobot materiallari, tegishli taxlili bilan;
  
• 
  normativ materiallar;
  
• 
  xilinishi lozim bo’lgan ishlarning prognozlashtirilgan xajmi.
  
• 
  Moliyaviy natijalar to’g’risida xisobot, forma №2;
  
• 
  
  
• 
  Korxona mulki to’g’risida xisobot, forma №5;
  
• 
  Mavjud mablag’lar va ularning xarakati to’g’risida xisobot, forma № 10;
  
• 
  Daromadlar va xarajatlar balansi, forma № 1;
  

Korxonaning moliyaviy natijalari to’g’risidagi xisobotida kor­xonaning operatsion faoliyati tasvirlanadi, olinadigan foyda da­rajasi aks ettiriladi.

Moliyaviy faoliyat to’g’risidagi xisobot (forma №69) korxona­ning xarajatlarini modsalar va elementlar bo’yicha aks ettiradi, shuningdek tashish va ikkilamchi-qo’shimcha faoliyatdan olinadigan daromad, uning shakllantirishi va tarkibi tasvirlanadi.

Daromadlar va xarajatlar balansi (forma № 1) korxonaning xarab chixilastgan davr sungiga moliyaviy xolati ko’rsatiladi.

«O’TY» AJ boshqaruvi o’zining koronalariga, tuzilmaviy Boshqar- malari va Markazlariga:

1. 
   Keyingi yil uchun ish xajmini.
   
2. 
   Normativlarni rejalashtirib beradi.
   

Moliyaviy rejani to’zish uchun asos bo’lgan, sanab utilgan manba­lar qatori korxona maxsuloti ga bo’lgan talab va uni bajarishni aks ettiruvchi xujjatlar xam foydalaniladi: keyingi davr uchun foyda- lattuvchilar tomonidan korxonaning xizmatlariga berilgan ariza- lar, bozordagi talabni o’rganish bo’yicha kuzatuv materiallari, xiso­bot materiallari taxdili.

Bunda asosiy e’tibor realizatsiya xilingan xizmat narxi dina- mikasiga xaratiladi, uning korxonaning xarajatlari bilan mos tushishi xarab chixiladi.

Moliyaviy xisobotni to’zishning to’g’riligi tekshiruv (shaxmat k}finishidagi) jadval yordamida amalga oshiriladi. Xisob-kitoblar yakuni bo’yicha ushbu jadvalda xar bir modda xarajatlarni qoplash uchun pul mablag’lari manbalari anixlanadi (13.2.-jadval).

Korxona moliyaviy resurslari manbalariga quyidagilar kiradi:

• 
  uz mablag’lari, unga tenglashtirilgan mablag’lar (foyda (daro­mad) soligi olinmagan daromad, kimmatbaxr kogozlar bo’yicha divi­dentlar (foizlar), amortizatsiya ajratmalari, arenda to’lovlari va b.).
  
• 
  moliyaviy bozor ga mobilizatsiya kushinganlari (kredit investi- siyalari);
  
• 
  kdyta taksimlash orqali tushadiganlari (boshqa emitentlarning Kimmatli kogozlaridan olinadigan daromadlar, moliyaviy yordam va b.)
  

Moliyaviy resurslardan foydshganishning bunday tartibi moli­yaviy reja ning daromadlar va xarajatlar qismi moddalari bilan o’zaro ya kin bog’liqdikka ega bulishni nazarda tutadi.

Dirodmadshrni ayrim moddalari xarajatlarning tegishli modda­lari bilan bog’liq-

Moliyaviy resurslarning foydalanilishining to’g’riligini tekshirish uchun xarajatlarni ular uchun o’rnatilgan koplanish manba­lari bilan yonma-yon quyiladi. Bunday takkoslash orqali moliyaviy re­surslarning ortikchdshgi yoki etishmovchiligi aniqdanadi, yuqori tu- ruvchi tashkilot bilan o’zaro moliyaviy munosabatlarning asoslangan- ligi tekshiriladi.

Moliyaviy rejaning ichki moddalari o’rtasidagi aloqalar moli­yaviy reja uchun tekshirish jadvalini keltirish orqali izodtanadi. Tskshiruv jadvali shaxmat jadvali ko’rinishida bo’ladi va vsrtika- liga mablag’larning yo’nalishini ko’rsatsa. gorizontaliga ularning Koplanish manbalarini ko’rsatadi.

SHaxmat jadvalini to’zishda birinchi bo’lib vertikal bo’yicha sushti grafa: «Jami xarajatlar» tulgiziladi, undan sung barcha summa yozib quyiladi, rejaning xarajatlar qismida quyidagi bulimlar ko’rsati­ladi: «Xarajatlar va ajratma mablag’lar», «Korxonaning bank tashkilotlari bilan kredit munosabatlari» va «Korxonaning byudjet va byud­jetdan tashqari davlat fondlari'*bilan o’zaro munosabatlari».

Operativ moliyaviy rejalashtirish

«O’TY» AJ korxonalari va muassalarini, bo’linmalarini, tashkilot- larini ularning faoliyatlari uchun zarur bo’lgan pul mablag’lari bi­lan uz vaktida ta’minlash maqsadida, shuningdek, pul mablag’lari- ning xdrakatini doimiy nazorat qilish maqsadida operativ moliyaviy reja ishlab chiqiladi. Unga oylik moliyaviy rejalar (to’lov kalenda­ri) va kassa rejalari kiritiladi.

To’lov kalendari (operativ moliyaviy reja) korxonaning moli­yaviy faoliyatini operativ boshqarish uchun zarur. Kridaga binoan, kar bir oy uchun to’zil adi, kamdan-kam kollarda yanada kamrok mudsatga - «O’TY» AJ korxonalari uzlarini mustaqil balanslarda tuzuvchi 10-15 kunlik madsatga to’ziladi.

Ikkita bulimdan iborat bo’ladi: xarajatlar bulimi va mablag’- lar tushum i bulimi. Xarajatlar summasi va pul tushumlari summasi reja bo’yicha va hisobot bo’yicha ko’rsatiladi. Reja va hisobotda kel­tirilgan xar bir turdagi xarajatlar va tushumlar bo’yicha ma’lumot- larni takkoslash orqali reja bo’yicha ko’zda tutilganidan kanchalik amalda chetga chiqilganligini aniqdash mumkin. Pul mablag’lari tu- ngumlari summasini to’lovlar bo’yicha majburiyatlar bilan takkos- lab, belgilangan mudsatga pul mablag’larini etarlilik darajasi aniqdanadi.

Bunda barcha mablag’lar, ya’ni moliyaviy rejada ko’zda tutilgan mablangar, zaruriyat bo’lib kolganda olingan kreditlar, shuningdek korxona aylanmasida vaktinchalik mavjud bo’lgan boshqa mablag’lar­ning barchasi hisobga olinadi.

To’lov kalendari moliyaviy rejaning, kredit rejasining va byud­jet va yuqori organlar bilan, xaridor va mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblar to’g’risidagi buxgalteriya hisobi ma’lumotlari­ni ng chorayutik ko’rsatkichlari asosida to’ziladi.

Bunda byudjet bilan, yuqori tashkilot bilan oldingi oydagi moliyaviy rejaning bajarilishini hisobga olgan kolda hisob-ki- toblargl aniqdik kiritiladi.

Kompaniya boshqaruviga buysunuvchi ijtimoiy soka tashkilotlari va muassasalari xarajatlari xarajatlar smetasi ko’rsatkichlari bo’yicha belgilanadi.

Byudjetga to’lovlar va bank mablag’lari uchun to’lovlar o’rnatilgan tartibda chorayuti rejasida ko’rsatilgan summaga tent miqdorda amalga oshiriladi. Amortizatsiya ajratmalari bankka oyiga iiki marta — Kar oyning 15- va 30- kunlari moliyaviy rejada choraklik uchun ko’rsatilgan reja summasining 1 /6 hisobidan ajratiladi.

Operativ moliyaviy rejani to’zish pul okimlarini boshqarish uchun, bir vaktning o’zida pul resurslari va ularga bo’lgan talab o’rta­sidagi vaktinchalik mavjud bo’lgan o’zilishni sritish uchun va zarur bo’lgan vaktda temir yo’l kompaniyalari moliyaviy barkarorligini ta’minlovchi choralar kabul qilish uchun juda mukim.

Kassa rejasi 4 ta bulimdan iborat bo’lib, unda: birinchidap — korxona kassasiga kelib tushgan nakd; yo’llar; ikkinchidan - nakd ggul- lar buyshsh xarajatlar; uchinchidan — rejalashtirilgan davr uchun ish kaki to’lovlari va meknat uchun boshqa to’lovlar; turtinchidan — ish kakini etkazib berish kalendari yoritiladi (ushbu kalendarda, oyning belgilangan kunida to’langan nakd pul summasi ko’rsatiladi).

NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Temir yo’l transporti xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy reja-prog- nozining maqsadi (yo’naltirilganliti), unin1' asosiy vazifalari.
   
2. 
   Moliyaviy rejalashtirish ob’skti.
   
3. 
   Bozor munosabatlarini shakllantirish sharoitlarida moliyaviy reja- prognozni I1ilab chiqishning Munaltirilganligi.
   
4. 
   Moliyaviy rejalashtirishda hisobga olinishi lozim bo’lgan moliyaviy va moddiy rejalashtirish o’rtasidagi farq
   
5. 
   Moliyaviy rsjalarni ishlab chiqishda kdbul qilinadigan «yashapshing passiv strategiyasi»ning moqiyati.
   
6. 
   Temir yo’llar transportida tashishlarpipg usishshtittg kozirgi sha­roitlarida strategik rejalashtirish.
   
7. 
   Moliyaviy reja-proshozlarni ishlab chiqishda foydalaniladigan, pul mablag’lari tushumlarini oshirishning asosiy usullari.
   
8. 
   Moliyaviy reja-prognozning tarkibi, uning strukturasi
   
9. 
   Temir yo’l kompaniyasi xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy rejasini ishlab chiqish tartibi.
   
10. 
    Tekshirish jadvalini to’zish tartibi va uni to’zishdan kuzlangan mak-
    

sad.

11. 
    Operativ moliyaviy rejalashtirishning mouiyati. To’lov kalsidiri, uni ishlab chiqish tartibi.
    
12. 
    Kassa rejasi, uning tayinlanishi, to’zilishi.
    
13. 
    To’lov kalendarida aks ettirilgan byudjetga to’lovlarning tartibi.
    

Temir yo’l kompaniyasi xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy rejasi­ni ishlab chiqishning uukukiy asoslari.


14-Mavzu. Moliyaviy menejment asoslari