Юкларнинг кимёвий хусусиятлари. Юк массастнинг ички иссиқлик манбаалари–кимёвий ва биокимёвий жараёнларнинг кечиши ва унинг ҳароратини кўтарилиши оқибатида юкларни ўз-ўзидан қизиши ва ўз-ўзидан ёниши содир бўлади. 1.11-расмда юкларнинг кимёвий хусусиятларининг тузилмаси кўрсатилган.
Ўз-ўзидан қизиш ва ўз-ўзидан ёниш юк массасининг ички иссиқлик манбалари-кимёвий ва биокимёвий жараёнларнинг кечиши ва унинг ҳароратининг кўтарилиши оқибатида содир бўлади.Дон-дунлар, толали материаллар, пичан-хашак, кунжара, тош кўмир ва қўнғир кўмир, торф, сланецлар,баъзи бир маъданлар ва уларнинг концентратлари ва ҳ.к. ўз-ўзидан қизишга мойил бўладилар. Ҳар бир номдаги юкни ўз-ўзидан қизиши унинг табиати (характери)га боғлиқ бўлган сабаблар билан изоҳланади.
Қишлоқ-хўжалиги ишлаб-чиқариш юкларидаги ўз-ўзидан қизиш жараёни маҳсулотдаги нафас олиш жараёни, микроорганизмларнинг ҳаётий фаолияти ва қишлоқ хўжалик зараркунандаларини мавжудлиги туфайли изоҳланади. Юк массасида иссиқлик ўтказувчанлик кам бўлганлиги боис, иссиқлик йиғила боради ва унинг ҳарорати аста-секин кўтарила бориб ва охир оқибатда маҳсулотни бузилишига, кўмирга айланиши (обугливание) ёки ўз-ўзидан ёниб кетиши рўй беради.
Юкларни сақлаш ва ташиш шарт-шароитларини лозим даражада яхшилаш ҳамда фаол шамоллатиш биокимёвий жараёнларни олдини олади ёки секинлаштиради, микроорганизмларни ва зараркунандаларни ҳаётий фаолиятини жадаллашувини камайтиради ҳамда юк массасидан ажралиб чиқаётган карбонат ангидрид газини ва иссиқликни ўз вақтида атроф муҳитга чиқариб юборади.
Маъдан, маъдан концентратлари, тош кўмир ва қўнғир кўмир, торф, сланцлар ва бошқа шунга ўхшаш баъзи-бир юклардаги ўз-ўзидан қизиш жараёни уларнинг ҳаводаги кислород билан ўзаро таъсири натижасидаги кимёвий (оксидланиш) реакция сабабидан изоҳланади. Оксидланиш реакциясида иссиқ ажраб чиқади ва ажралиб чиққан иссиқлик юк массасида йиғила бошлайди, бу эса ўз навбатида оксидланиш реакциясини тезлаштиради. Агар ўз вақтида иссиқликни юк массасидан чиқариб юборилмаса, уни ўз-ўзидан қизиши, ўз-ўзидан ёнишини келтириб чиқариши мумкин. Юк массасидаги оксидланиш жараёнининг шиддатли кечиши ва кейинчалик ўз-ўзидан ёна бошлаши пайтдаги юкнинг ҳароратини критик ҳарорат деб аталади.
Юклар ўзидаги ортиқча кислародни бошқа моддаларга осонликча бериш қобилятига оксидлаш хусусияти деб аталади. Оксидловчи аралашмалар ёнувчи материалларни ҳаво кирмайдиган ҳолатларда ҳам барқарор ёнишини таъминлайди, шунинг учун ёнувчи материалларни ва оксидловчи юкларни ташишда, ортиш-тушириш ишларини ва омбор операцияларини бажаришда, уларни сақлаш жойларида ўзаро жойлаштиришда, бу вазиятни инобатга олиш лозим бўлади.
Баъзи бир оксидловчилар органик моддалар билан биргаликда қўшилиб портловчи аралашмалар ҳосил қилиб, детонация, ишқаланиш ёки урилиш оқибатида портлаши мумкин. Суюқ кислоталар, ишқорлар, тузлар, минерал ўғитлар, водород перикиси ниҳоят даражада фаол оксидловчи моддалар ҳисобланадилар. Фаол оксидловчи моддаларни ташишда, уларнинг ҳаракатдаги состав ва ортиш-тушириш ишларини механизациялаш воситаларини металл қисмларига бўлган емирувчанлик таъсирини бартараф этиш чора-тадбирларини кўриш керак бўлади.
Металларнинг ва металл буюмларнинг ташқи муҳит билан ўзаро кимёвий ёки электрокимёвий таъсири оқибатидаги емирилиши–коррозия деб аталади. Коррозия ёки металларнинг оксидланиши металлоидларга кислородни, хлорни, бромни ва баъзи бир бошқа элеменетларни қўшилиш жараёни ҳисобланади. Темир йўлидаги юк ташишларда электрокимёвий жараёнлар оқибатидаги атмосфера коррозияси энг характерли бўлиб, бунда намликнинг юпқа қатлами ёки айрим томчилари электролит бўлиб хизмат қилади. Ҳаво ҳароратини кўтарилиши ва намлигини ошиши, унинг кўмир чанглари, куллар, хлоридлар ва газлар (айниқса олтингугурт) билан ифлосланиши коррозияни тезлаштиради. Шунингдек йирик саноат марказларининг атроф муҳитини ҳаддан ташқари газлар билан ифлосланиши инсонларнинг соғлигига салбий таъсир кўрсатиш билан бир қаторда, коррозия оқибатида машина ҳамда, механизмларнинг, қурилиш конструкцияларининг, архитектура ёдгорликларининг ва шу кабиларнинг металл қисмларини тезроқ ишдан чиқишига олиб келади.
Ташиш жараёнида коррозиядан ҳимоялаш мақсадида металлар ва металл буюмлар астойдил ўралади, керакли ҳолатларда вагонларнинг томлари ва деворларининг тирқишлари зичлама билан қопланади, юкларни очиқ қисмларига коррозияга бардошли мойлар суртилади, уларни фаол оксидловчи моддалар билан биргаликда ташишга йўл қўйилмайди.
