Tema; Voleybol jarislarin sho’lkemlestiriw ham o’tkeriw

Tema; Voleybol jarislarin sho’lkemlestiriw ham o’tkeriw
Joba;
Kirisiw
I Bap. Voleyboldiñrawajlaninwi ham jaris qag’iydalari.
1.1. Voleyboldiñ payda boliwi ha’m rawajlaniwi
1.2. Voleybol jarisi haqqinda tu’sinik ha’m jaris tu’rleri
II Bap. Jaris nizami ha’m oni o’tkeriwdi sholkemlestiriw maseleleri
2.1. Jaris qag’iydalari
2.2. Jaris ötkeriwdi shòlkemlestiriw maseleleri
Juwmaqlaw
Paydalanilg’an adebiyatlar

Kirisiw
Mámleketimizde dene tárbiyası hám sporttıń búgingi potencialı, onı pútkil dunya sport háreketinde joqarı orınlarǵa erisip kiyatırǵanlıǵı jurtımız ǵárezsizliginiń tiykarlawshisi, belgili mámleket ǵayratkeri, birinshi Prezidentimiz I. A. Karimov tárepinen ámelge asırılǵan úlken reformalar menen baylanıslı. Áne sol reformalar, ásirese ózbek sportın Olimpiada hám Aziya oyınları, jáhán hám Aziya chempionatlari hám de taǵı basqa abıraylı jarıslar shoxsupalaridan jay alıwına tiykar jaratıwshı ilajlar kólemin jáne de keńeytiwge pát berip kiyatırǵan El basshısımız Sh. M. Mirziyoyev tárepinen ǵalabalıq sporttan professional sport shıńlarına alıp shıǵıwǵa ılayıq qánige-kadrlar, oqıtıwshıtrenerlar tayarlaw jumıslarına bólek itibar qaratıp atır. Atap ótiw kerek, bul tarawdıń mámleketimiz basshısı ǵayratı menen ámelge engizilgen “Ózbekstan Respublikasın 2017-2021-jıllarda rawajlandırıwdıń besew ustu-vor baǵdarın ámelge asırıwǵa mólsherlengen háreketler strategiyasi”, social hám ruwxıyma'rifiy tarawda engizilgen Prezidentimizning besew ǵayratı, 2017-jıl 3 iyundagi “Dene tárbiyası hám ǵalabalıq sporttı jáne de rawajlandırıw ilajtadbirlari tuwrısında”gi PQ-3031-sanlı sheshimi, 2018-jıl 5-mart daǵı “Fizikalıq tárbiya hám sport salasında mámleket basqarıwı sistemasın tupten jetilistiriw ilajtadbirlari tuwrısında”gi PF-5368-sanlı Pármanı hám basqa sol sıyaqlı konseptual hújjetler talapları sheńberinde qáliplesip barıp atır. Lekin, buǵan baylanıslı erisilgen tabıslar tariyx betine tiyisli bolıp tabıladı. Rawajlanıw “dóngelegi” toqtap qalmaǵani sıyaqlı, sport nátiyjeleri de báseki tásirinde o'smay qalmaydı. Sonday eken, ózbek sportınıń mámleketimizde hám jáhán arenalaridagi táǵdiri hám de potencialı bolajaq qánige-kadrlardıń kásiplik-pedagogikalıq bilimleri hám ámeliy uqıpı menen belgilenedi.


3. 1. voleybolni payda bolıwı hám rawajlanıwı
voleybol 1895-jılda Amerika qurama shtatlarınıń Massachuseti shtatı -dagi Xoliok qalasında jas xristianlar birlespein dene tárbiyası boyınsha basshısı pastor vilyam J. Morgan tárepinen jaratılǵan. Ol voleybol oyının ápiwayı, kóp aqsha sarplamasdan shólkemlestiriwdi názerde tutqan.

1896 -jılda Springfild qalasındaǵı kolledj direktorı doktor Alfred Xalsted bul oyınǵa “voleybol” dep at berdi. “voleybol” anglichan sóz bolıp, ózbek tilinde
“ushıw etiwshi top” degen mánisti ańlatadı.
1896 -jılda nátiyjeni ámelde qollanıw etilgen birpara -bir oyın qaǵıydaları tómendegishe edi:
1. Maydan shegaraları 7, 6 x15, 2 m.
2. To'rning ólshemleri 0, 65 x 8, 2 m, bálentligi 198 sm.
3. Toptıń salmaǵı 252-336 gr, sheńberi 63, 5-68, 0 sm.
4. Oyınshılardıń sanı shegaralanbaǵan hám taǵı basqa.
1895-1920 -jıllar voleybol oyını rawajlanıwınıń birinshi basqıshı bolıp esaplanadı. 1920 -jıldan baslap maydan ólshemleri 9 x18 m etip belgilendi.
Oyındıń basqa mámleketlerde payda bolıwı hám rawajlanıwı tómendegishe: 1900-y.- Kanada, 1906 -y.- Kuba, 1909 -y.- Puerto-riko, 1910 -y.- Peru, 1917-y.- Braziliya, Urugvay, Meksika, 1914-y - Angliya, 1917-y.- Fransiya, Aziyada : 1908-1913-jıllar - Yaponiya, Kitay, Fillipinda.
Voleybol 1920 -1921-jıllarda orta volga (Qazan, Nijniy Novgorod) aymaqlarında tarqala basladı. 1922-jıldan baslap voleybol vseobuch (Ulıwma áskeriy tayarlıq ) quramına kirgizildi.
Moskvada voleybol menen úzliksiz shuǵıllanıwǵa kórkem óner hám teatr wákil-lari kirdilerlar. 1923-jılda islengen “Dinamo” jámiyeti sporttıń basqa túrleri menen bir qatarda voleybolni da targ'ib ete basladı.
Tap sol jıllarda voleybol Uzaq Shıǵısda - Xabarovsk hám vladivostokda payda boldı. 1925-jıldan bolsa Ukrainada da rawajlana basladı.
Jáhán voleybol shólkemleri óz aldılarına mámlekette voleybolni ǵalabalastırıw, tárbiyalıq islerdi kúsheytiw, texnika hám taktikani tolıq jetilistiriw, oyınshılardı hár tárepleme fizikalıq tayınlıǵın kóteriw sıyaqlı qatar wazıypalardı qoydılar.
Voleybolni keń keń tarqalıp barıwı jarıslardıń birden-bir qaǵıydaların islep shıǵıw zárúriyatın ortaǵa tasladı. Atap aytqanda, 1925-jıldıń yanvarında Moskva dene tárbiyası keńesi voleybol boyınsha jarıslardıń birinshi rásmiy qaǵıydalrini tuzib, tastıyıqladi. To'rning bálentligi - hayallar ushın 2 m 20 sm from-to.uz:
Hám er adamlar ushın - 2 m 40 sm etip belgilendi. Hayallar jámáátlerinde oyın 15 x7, 5 m ólshemli maydanshada ótkeriletuǵın boldı.
1926 -jılda Moskvada jańa qaǵıydalar tiykarında birinshi jarıslar o'tka-zildi. 1927-jıldan voleybol boyınsha Moskva birinshiligi úzliksiz túrde ótkerila basladı.
Voleybol boyınsha dáslepki ádebiyat 1926 -jılda payda boldı hám ol “voleybol hám mushtlar jangi” dep atalǵan edi. Onıń avtorları S. v. Sisoyev hám A. A. Marku edi.
Sol jıllarda voleybol tek ǵana Moskvada emes, bálki Ukrainada, arqa Kavkazda, Kavkazortida, Uzaq Shıǵıs hám Orta volga úlkelikinde de keń tarqaldı.
1928-jılda Moskvada turaqlı arbitrler awqamı dúzildi.
Voleybol rawajlanıwında mektep oqıwshılarınıń spartakiadasi da (1929 ) úlken áhmiyetke iye edi. Bul spartakiada urıs qatnasıwshısılarınan kóbisi keyinirek voleybol ustaları bolıp jetiwdiler.
Qalalararo jarıslar sanı ádewir arttı, bul bolsa túrli texnikalıq usıllardıń payda bolıwına, voleybol taktikasining rawajlanıwına, oyınshılar fizikalıq tayınlıǵınıń ósiwine alıp keldi. Sol dáwirde oyınshılar maydanǵa toptı kúsh menen kirgiziw, aldov zarbalari usılların keń qollay basladılar, uzatıw texnikasına itibar berdiler, qorǵawdıń áhmiyeti artıp, oyın operativ, kúshli bóle basladı, nátiyjede oyınshılardıń jıldamlıǵına talap asdı.
Voleyboldin’ ǵalabalıq rawajlanıwı hám keń targ'ib etiliwinde kóplegen mádeniyat hám dem alıw baǵlarınıń maydanshalarında ótkerilgen jarıslar úlken áhmiyetke iye edi.
30 -jıllarda Germaniyada (Germaniya ) “voleybol - orıs xalıq oyıni” dep atalǵan voleybol boyınsha jarıs qaǵıydaları kitapsha jaǵdayında basıp shıǵarıldı.
Túrli qalalardıń eń kúshli jámáátleri arasında birinshilikler ótkerilip turıldı. 1931-jılda Xarkovda Moskva, Dnepropetrovsk hám maydan iyeleriniń er adam hám hayallar jámáátleri uchrashdilar. Moskvalıq hayallar jeńimpaz shıqtılar, hár

Uchchala er adamlar jámááti birden jeńiliw hám jeńiske iye boldı. Bul ushırasıwlar “tez pátli” oyındıń áhmiyeti talay artqanligini aytıp ótdi.
1932-jıldan voleybol barlıq abıraylı sport jarıslarınıń programmasına teń haqılı sport túri retinde kirgizildi. Usınıń nátiyjesinde voleybol boyınsha mámleket jarıslarınıń hár jılı úzliksiz ótkerip turılıwı haqqındaǵı másele ko'ta-rildi. voleybol boyınsha “Birlespe” birinshiligi dáslepki bara Rossiyanıń Dnepro-petrovsk qalasında 1933-jıldıń 4-6 -aprelida bolıp ótti. Jarıslarda hayallar jámááti (Moskva, Dnepropetrovsk, Xarkov, Baku, Minsk) hám 5 er adamlar jámááti (Moskva, Dnepropetrovsk, Xarkov, Tiflis, Minsk) qatnastı. Aylanba tártipte ótkerilgen oyınlar kóp sanlı tamashagóylarni ózine tartıldı. Qızıqlısı, birinshilik tawsılǵannan keyin, Moskvalıq aralas jámáátlerdiń ko'rgaz-Mali oyınları ótkerildi. Hár bir jámáát quramında 3 hayal hám 3 er adam bar edi. Voleybol boyınsha “Birlespe” ekinshi birinshiligi 1934-jılda Moskvada
ótkerildi. Ol jaǵdayda quramında 9 adamlıq hayallar hám er adamlar jámáátleri qatnasdılar. Mámleket maydanında endi Leningrad, Sverdlovsk, Gorkiy, Rostov, Tashkent jámáátleri payda boldı. Sol jıldıń aqırındayoq Moskva terme jámááti Uzaq Shıǵıs saparına shıǵıp, vladivostok, Gepard, Ulan-Ude, Novosibirsk hám Tyumenda kórgezbeli ushırasıwlar ótkerdiler. Bul bolsa, shubhasız, voleybolning Uzaq Shıǵıs hám Orta Aziyada keń tarqalıwina sharayat jarattı.
Jaslar arasında voleybolni keń tarqalıp barıwına qattı dúmpish bolǵan hádiyse 1935 yilning avgustında ótkerilgen mektep oqıwshılarınıń “Pútkilittifoq” birinshiligi esaplanadı. 12 qala hám wálayat jámáátleri qatnasqan bul jarıslardıń birinshi basqıshı shıǵıp ketiw tártibinde, juwmaqlawshı (final) oyınlar bolsa aylanba tártipte ótkerildi. Hár bir qala jámááti ushın úsh jámáát: úlken hám kishi jas daǵı jigitler hám de úlken jas daǵı qızlar qatnasdı.
1935-jıl oyınshılardıń xalıq aralıq ushırasıwlarda birinshi bar kúsh sınap kóriwib kórgenligi tariyxda óshpeytuǵın ız qaldırdı. Tashkentte hám Moskvada voleybolchilarimizning Afganistan jámááti menen eki joralıq ushırasıwı bolıp ótti.
Oyın afg'on qaǵıydaları tiykarında ótkerilgenligine qaramay (jámáátte 9 oyınshı bar Edi, oyın 22 ochkogacha dawam etdi, oyınshılar maydanda jay almas -madilar) mámleket voleybolchilari ańsatǵana jeńimpazlıqqa eristiler.
1936 -jıldıń eń ǵalabalıq oyınlarından biri burınǵı vTSSPS Kubogi ushın 100 den artıq jámáát menen ótken jarıslar boldı. Kubokni Moskvanıń hayallar hám er adamlar jámááti “Medik” qolǵa kirgizdi.
Voleyboldiñ texnika hám taktikasig’ana emes, jarıs qaǵıydaları da ózgeriwde dawam etdi, yaǵnıy 1935-jılda er adamlar ushın to'rning bálentligi 2 m 45 sm ga kóterildi, 1937-jıldan bolsa hayallar ushın to'rning bálentligi 2 m 25 sm boldı. Maydanshada hújim sızıǵı belgilendi hám old hám de arqa sızıq oyınshıları degen túsinik payda boldı, bul bolsa bólek oyın ıqlasmand-larining háreketlerin shegaralap qoydı. Sol jıldayoq oyınǵa top kirgiziw jayı maydanshanıń arqa hám oń bóleginen 3 m etip belgilendi. Sebebinen qaramastan, oyınshılardı almastırıwǵa ruxsat berildi (ilgeri almastırıwǵa tek baxtsız hádiyselerden keyin jol berilardi).
1938-jılda “Birlespe” birinshiliklerin ótkeriw qaǵıydalarında saldamlı ózge-rishlar júz boldı. Bıyılǵı jılınıń birinshilikleri jazǵı maydanlarda sport jámiyet-lari jámáátleri arasında ótkerildi. Dáslepki oyınlar “Birlespening” túrli qala -larida ótti, juwmaqlawshı oyın bolsa Moskvada boldı. Birinshilik kóplegen jańa jámáátlerdi ózine qosdı hám barlıq jerde voleybol rawajlanıwına jonlanish alıp kirdi.
Trenerlar hám oyınshılardıń texnika hám taktika salasındaǵı izertlewleri dawam etaverdi. Hújimdiń áhmiyeti artıp baratırǵanlıǵı menen baylanıslı túrde jámáátlerdi 6 dana hújimshinen ibarat etip qáliplestiriwge urınıslar boldı.
Oyınǵa qaptal tárep menen kúshli top kirgiziw úlken áhmiyet kásip etdi. Jalǵız tosıq qoyıw sapasın asırǵan halda ayırım jámáátler gruppa bolıp tosıq qoyıwǵa ótken ediler.
Ekinshi jáhán urısı kóplegen mámleketlerde voleybolning rawajlanıwın toqtatıp qoydı. Kóplegen sportshılar frontga kettiler. Biraq, orınlarda sport turmısı pútkilley “toqtap” qalǵanı joq. Bul dáwirde voleybol áskeriy bólimlerge kirip bardı. 1943-jıldayoq front arqasındaǵı voleybol maydanshalarına jan kirdi. Sol jılı Moskva hám basqa qalalardıń birinshilikleri ótkerildi. 1945-jılda voleybol Boyınsha jarıslar Moskva, Leningrad, Boku, Tbilisi qalalarında bolıp ótti. To'garaklarda oqıw -shınıǵıw jumısları úzliksiz túrde o'tka-ziladigan boldı. Jetekshi qánigeler urısqa shekem bolǵan dáwir tájiriybesin ulıwmalastırdılar. Jámááttiń hújimshilik háreketlerin jedel ámelge asırıwǵa úlken itibar berildi. Texnika hám taktikada keskin ózgerisler boldı - birinshi top uzatıw yamasa birinshi uzatılǵan toptan hújim qılıw keń qollanıla basladı. Gruppalı tosıq qoyıw, kúshli top kirgiziwlerdiń kem isletiliwin bolsa tiykarǵı kemshilikler qatarına kirgiziw múmkin.
1947-jılı “Birlespe” terme jámááti xalıq aralıq sheńberge shıǵıwı menen dıqqatqa iye boldı. Pragada bolǵan demokratiyalıq jaslardıń birinshi xalıq aralıq festivalida voleybol boyınsha jarıslar ótkerildi hám olarda Chexoslovakiyaning jas jámááti, Yugoslaviya hám de Leningrad terme jámáátleri qatnasdı. Chexoslovakiya terme jámááti ushırasıwda qattı qarsılıqqa dus keldi. “Birlespe” voleybolchilari sol ushırasıwda ústin shıqtılar hám demokratiyalıq jaslardıń Xalıq aralıq festivali jeńimpazı boldı. Chexlar menen bolǵan uchra-shuvda terme “voleybolchilari” birinshi bar “quyashimon” top kirgiziw vaziya-tiga to'qnash keldiler.
Sol jılı Parijda xalıq aralıq voleybol federatsiyasi shólkemlestiriw etildi (FIvB). FIvBning birinshi prezidenti Pol Libo. 1984-jılda onıń ornın Roben Akosta iyeledi hám derlik 2008-jılǵa shekem sol lawazımda iskerlik kórsetdi.
1948-jılda “Birlespe” voleybol sho'basi Xalıq aralıq voleybol Federatsiyasi (FIvB) a'zoligiga qabıllandı.
Sol jıldıń sentyabr ayında Pragada er adamlar jámáátleri arasındaǵı birinshi jáhán birinshiligi hám hayallar jámáátleri ortasındaǵı birinshi Evropa birinshiligi bolıp ótti. Bunday iri jarıslar “Birlespe voleybolchilari” ushın úlken tayarlıq bolıp, Budapeshtda ótken demokratiyalıq jaslardıń ekinshi xalıq aralıq festivalida qatnasıw ushın xızmet etdi. Er adamlar ortasında ekinshi jáhán birinshiligin hám hayallar ortasındaǵı birinshi jáhán birinshiligin 1952-jılı Moskvada ótkeriwge qarar etildi. Jarıslar kóp sanlı tamashagóylarni ózine tartıldı. Áwmet taǵı
“Birlespe” jámáátlerine kulip boqdi.