Tema: Uliwma bilim beriw mekteplerinde tarix pánin oqıtıwda múzey materiallarınan paydalanıw. Joba

Muzey eksponatlari hám saexat nátiyjelerinen malum sabaqlarda paydalanıw múmkin.
Oqıtıwshı eger mektep muzeiy bar bolsa, malum sabaqta muzey bólmelerinen paydalansa boladı. Sonıń menen birge sabaq aldından tema oqıwshılarǵa tanıstırılıp, mámleket úlketanıwlıq muzeyine, eki tariyxıy orınlarǵa saexat uyushtirish múmkin. Nátiyjeleri bolsa dari waqtında qol keledi. Mısallar keltiriw múmkin. Qaraqalpaqstan tariyxı sabaǵında, mısalı yo4
Qaraqalpaqstan tap daǵı qul iyelewshilik mámleketi” degen tema aldından mámleket ulkashunoslik
uzeyi eksponatlari menen moynına almawıwǵa boladı. Muzey degi Qo'yqirilgan qala, Topıraqqala wayranlarınan tabılǵan tabilǵan zatlar, olardıń maketlarini hám basqa edgorliklarni kózi menen

Orta Aziya eń áyyemgi mádeniyat oraylarınan esaplanadı. Ózbekler sol úlkediń áyyemgi xalıqlarınan biri bo'li, góne hám bay tariyxga iye esaplanadı. Olardıń Orta Aziyadaǵana emes, bálki jáhán daǵı mámleketlikler social - ekonomikalıq, siyasiy hám materiallıq turmısında tutqan ornı da salmaqlı bolıp tabıladı. Ózbekstannıń ǵárezsiz mámleket dep daǵaza etiliwi respublikamizning búgingi kúnigine emes, bálki perspektivasın da belgilep beretuǵın tiykarǵı omil bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikasınıń ǵárezsizlik jolı áwlad - babalarımızdıń tariyxıy dástúrleri hám ruwxıy baylıqlarına súyengen halda tańlap alındı. Zotan, ǵárezsizlik jolı Ózbekstan xalıqlarınıń tariyxıy dástúrleri hám ruwxıy baylıqların qayta tiklovchi, Jańa mazmun menen boyituvchi yo'l bolıp tabıladı. Bul bolsa tariyx oqıtıwdı milliy tıykarǵa qurıwdı, xalqımızdıń miynetsevarlik, sheriklik, doslıq, adamgershilik, azatlıq hám ǵárezsizlik, bilimparvarlik sıyaqlı dástúrleri, isenim, insap, miyir - aqıbet, or-ar-namıs, úlkenge húrmet, kishika ızzep, watanǵa hám de xalqqa sadıqlıq sıyaqlı ullı pazıyletlerin tereń úyreniwdi tiykarǵı wazıypa etip qóyadı. Respublikamız ǵárezsizlikke eriwgech, respublikamız mekteplerinde Ózbekstan tariyxınıń jetilisken úyreniliwi hám oqıtılıwı oqıwshılardıń mámleketimiz xalqi tariyxı rawajlanıwınıń ulıwma nizamlıqların bilip alıwları ushın da qolay sharayat jaratadı, olardı patriotlıq ruwxında tárbiyalawǵa járdem beredi.

Tariyx páni programmasında úlkeni úyreniw, tariyxıy úlketanıwlıq jumısları nátiyjesinde tóplanǵan materiallardan sabaq hám sabaqtan tısqarı shınıǵıwlarda paydalanıwǵa da orın berilgen. Aldıńǵı oqıtıwshılar tájiriybesi jáne bul tájiriybelerden kelip shıǵıs juwmaqlar Ózbekstan tariyxın úyreniwde úlke tariyxı hám jergilikli materiallarınan paydalanıw oqıwshılar bilimin keńeytiwi hám tereńlestiriwdi tastıyıqlaydı.
Tariyx oqıtıwda tariyxıy úlketanıwlıq materiallarınan paydalanıw zárúrli talaplardan birin, yaǵnıy oqıtıwdı ómir menen, ǵárezsizliktiń rawajlanıwı menen baylanıstırıp aparıw haqqındaǵı principti ańlap asırıwǵa járdem beredi.
Úlke materialı tariyx stul daǵı tariyxıy dálillerdi waqıya hám hádiyselerdi oydinlashtirish, olar haqqında oqıwshılarda anıq tariyxıy oyda sawlelendiriw payda etiwge járdem beredi, oqıtıwdıń natiyjeliligin asıradı, sabaqta tariyxıy ótken zamandı «jonli tárzde aqıl etiw» ushın ayriqsha psixologiyalıq jaǵdaydı júzege keltiredi, oqıwshılar ushın jaqın, tanıw hám túsinikli dálillerdi analiz qilih imkaniyatın beredi.
Úlketanıwlıq tuwrısında toqtalatuǵın bolsaq, úlketanıwlıq 3 ke bólinedi.
1. Ilimiy, yaǵnıy mámleket úlkeshunosligi;
2. Jámiyetlik úlkeshunosligi;
3. Mektep úlkeshunosligi;
Hár úshew túri bir- biri menen bekkem baylanıslı bolıp, bir- birin toldıradı.
Mámleket úlkeshunosligi menen Respublika tariyxıy hám materiallıq esteliklerdi qorǵaw hám de olardan paydalanıw komiteti, muzeyler, Respublika Pánler Akademiyası qasındaǵı tariyx, arxeologiya ilimiy - izertlew institutı shuǵıllanadı.
Jámiyetlik úlkeshunosligi awıl, awıl, qo'rg'on, rayon, qala hám wálayat aymaǵındaǵı tariyxıy esteliklerin saqlaw, asıraw jumıslarına basshılıq etedi. Adamlardıń etnogenezi hám úrp - ádetlerin úyrenedi.
Mektep úlkeshunosligi bolsa mektepte tikkeley tariyx oqıtıwshıları baslıqlıǵında dúziledi. Mektep úlkeshunosligi tariyx pánlerinen alǵan bilimlerdi oydinlashtiradi, keńeytiredi hám de hár túrlı pánlerdiń óz-ara baylanısların támiyinleydi.
Mektep úlkeshunosligi tariyxıy esteliklerdi saqlaw hám qorǵaw, áyyemgi mákan-jaylardı tabıwda da úlken járdem beredi. Ol oqıtıwshılarǵa sınshıkovlik, ıqlaslılıq, dógerek - átirapǵa háwes menen bagıw, izertlewge qızıǵıwshılıq, watandı súyiw jáne onı ardoqlash sezimleri qáliplestirip baradı. Haqıyqattan da, mektep úlkeshunosligi oqıwshılarda óz watanına miyir oyatıw menen birge olardı estetik ruhda tárbiyalawǵa da múnásip úles qosadı.
II. Tariyx sabaqları hám sabaqlardan tısqarı shınıǵıwlarda úlke materialınıń tutqan ornı tariyx programması talapları menen hám jergilikli materialdıń mánisine qaray belgilenetuǵın úlke materialları tiykarınan 2 túrge bólinedi.
1. Tariyx programması hám sabaqlıqlarǵa kiritilgen, watan tariyxın úyreniw ushın eń zárúrli waqıyalarǵa tiyisli materiallar. Úlketanıwlıq materialınıń bul túrinen paydalanıw oqıwshılarǵa ulıwma tariyxıy temalardı jergilikli úlke tariyxı menen bo'lab úyreniw múmkinshiligin beredi. Mısalı, 9 - klassta «Birinshi jáhán urısi» tuwrısındaǵı temanı «Jáhán tariyxı» páninen otip atırǵanda, sol dáwirde Ózbekstanda, atap aytqanda jergilikli úlkede social, ekonomikalıq, siyasiy jaǵday, urısqa munasábet tuwrısındaǵı dálillerdi keltiriw kerek.
2. Tariyx programması hám sabaqlıqlarǵa kiritilmegen, biraq tariyxni úyreniwde tálim - tárbiyalıq tárepten júdá zárúrli oqıwshılardı ǵárezsiz hám dóretiwshilik islewge úyreniwdiń zárúrli quralı bolıp xızmet etetuǵın sonlıqtan, qosımsha túrde kiritiliwi zárúr bolǵan úlke materialları. Úlke materiallarınıń bul túrinen:
A) vatan mikyosidagi waqıyalarda úlkediń tutqan ornın kórsetiw maqsetinde paydalanıladı. Mısalı, «vatan urısınıń tawısıwı» temasın oqıtıwshı óz qalası yamasa kqshlog'iga urıs daǵı jeńistiń kirip keliwi, onıń úlken áhmiyet kásip etkenligi menen juwmaqlaydı.
B) Jergilikli material ulıwma tariyxıy hádiyselerdi oydinlashtirishga xızmet etedi.
v) O' lka materialları oqıwshılarǵa ulıwma tariyxıy processler hám nizamlıqlardı túsindiriwde tiykarǵı dálil bolıp xızmet etedi.
G) O'ka materialı tariyxni zamange baylanıstırıp túsindiriwde ǵárezsizliktiń abzallıqların turmıslıq mısallarda, ishonarli tárzde kórsetip beriwde zárúrli qural bolıp xızmet etedi. Mısalı, oqıtıwshı respublikamizning burınǵı birlespe quramında bolǵan dáwirindegi unamsız táreplerin sóylep, úlkemizde ǵárezsizliktiń abzallıqların tastıyıqlap beredi.
Tariyx oqıtıwda úlke materiallarınan tómendegi usıllar járdeminde paydalanıladı.
1. Jergilikli úlke materialı tiykarında arnawlı sabaqlar ótkerilip, oqıwshılardıń umum tariyxıy temalar boyınsha bilimleri keńeytiriledi hám toldırıladı.
2. Úlke materialı umumtarixiy temanıń ajıralmas bólegin tashkil etiwi, tema ishindegi máselelerdiń qandayda-birın jaqtılandıriw ushın tiykar etip alınıwı múmkin.
3. Úlke materialı oqıtıwshı bayanın anıqlawtırıw, onıń isenimli bolıwın támiyinlew, tastıyıqlaw yamasa toltırıw ushın xızmet etedi.
4. Úlke materialı tiykarında sabaq processinde hám sabaqtan tısqarı mashgulotlarda, ásirese úlketanıwlıq to'garaklarida oqıwshılardıń ózbetinshe jumısları shólkemlestiriledi.
Sonday etip, tariyx oqıtıwda úlke materialınan paydalanıw oqıwshılarǵa jaqın, tanıw hám túsinikli bolǵan materiallardı analiz qılıw hám ulıwmalastırıw hám de olar haqqındaǵı ámeldegi qıyalların jumısqa salıwǵa járdem beredi, olardıń sabaqtaǵı biliw iskerligin jáne de aktivlestiredi, oqıtıwdıń natiyjeliligin asırıwǵa járdem beredi.
Tariyx oqıtıwda úlke materiallarınan paydalanıw abzallıǵın sebeplerinen biri mınada, sabaq tiykarınan kórsetpeli metodqa, úlke muzeyleri, tariyxıy jaylar hám tariyxıy esteliklerge tiykarlanadı. Sonıń menen birge, tolıq yamasa bólekan o'ka materialı tiykarınan ótkeriletuǵın sabaqlarda oqıwshılardıń oqıtıwshı baslıqlıǵında úlkeni ǵárezsiz úyreniw tiykarında tayarlaǵan lekciyaları esitiledi. Oqıtıwshı bas bolıp oqıwshılar toplaǵan hám tártipke salǵan úlke materiallarınan sabaqta paydalanıw klasstan tısqarı úlketanıwlıq jumısların menen sabaqlar daǵı úlketanıwlıq mazmunın baylanıstıradı.
11-tema. Tariyx boyınsha klasstan tısqarı alıp barılatuǵın jumıslar Joba :
1. Klasstan tısqarı alıp barılatuǵın islerdiń áhmiyeti
2. Klasstan tısqarı islerdiń mazmunı, forma hám metodları.
3. Tariyx to'garaklari, konferenciyalar, tariyxıy kesheler.
Úlketanıwlıqtıń tiykarǵı dárekleri hám metodologiyasi. Sabaq hám sabaqtan tısqarı shınıǵıwlarda úlketanıwlıq materialların tańlaw hám olardan paydalanıw metodları. Oqıwshılar oqıw materialınıń tiykarǵı mazmunın klassta sabaq dawamında ózlestirip aladılar, álbette. Biraq, oqıwshılardıń tariyx programması maydanınan úyreniwi zárúr bolǵan bilim hám ilmiy tájriybelerdiń hámmesin da klass-sabaq shınıǵıwları sheńberine sig'dirib bolmaydı. Bunıń ústine tariyxıy bilimler, ilimiy hám siyasiy informatsiyalar kólemi tez keńeyip, turaqlı asıp baratırǵan sharayatta oqıwshılar óz bilimlerin tinmay toldıra barıwları ushın klasstan tısqarı islerdi jaqsı jolǵa qoyıw oǵada zárúr bolıp tabıladı.
Tariyx jaxsı kórip oqılatuǵın fan bolıp tabıladı. Onı úyreniw processinde oqıwshılarda ótken zamandı puqta bilip alıw tilegi orta baradı, olardaǵı bul qálewdi klasstan tısqarı islerdi jaqsı jolǵa qoyıw jolı menengine bárjaylaw múmkin.
Tariyx predmeti maydanınan klasstan tısqarı islerdiń mazmunn, forma hám metodları metodikalıq ádebiyatda túrlishe klassifikatsiya etiledi. Metodist v. N. Bernadskiy klasstan tısqarı jumıslar klassifikatsiyasiga biliw dáreklerin tiykar etip alıp, olardı tómendegi túrlerge boladı. Ekenin aytıw kerek, oqıwshılar tek sabaqlıqtı oqıw menengine shegaralanıp qalsa, olardıń bilim sheńberi hám ótken zaman haqqındaǵı qıyalları tar bolıp qaladı. Sonı itibarǵa alıp v. N. Bernadskiy klasstan tısqarı islerdiń tiykarǵı forması retinde qosımsha oqıwdı usınıs etedi. 1. Qosımsha kitap oqısh. Ol tariyxdagi oqılatuǵın kitaplardı úsh gruppaǵa boladı : a) ilimiy-kópshilikke arnalǵan kitaplar,
b) tariyxıy belletristika,
v) tariyxıy dáwir tiyisli kórkem ádebiyat. 2. Qosımsha pát kóriw.
3. Jámáát bolıp teatr hám kinolarǵa barıw hám de olardı birgelikte talqılaw.
4. Tariyxıy kesheler uyushtirish.
5. Tariyxıy instsenirovka yamasa pesalar qoyıw. 6. Mektep tariyxıy kórgezbelerin shólkemlestiriw.
7. Alısǵı tariyxıy jaylarǵa ekskursiyalar uyushtirish.
8. v. N. Bernadskiy pikrine qaraǵanda, oqıwshılar klasstan tısqarı qosımsha kitap oqıb, filmler kórip hám radio, lektsiyalar esitip, alǵan bilimleri hám qıyalları ámeliy iskerlik menen qosıp alıp barıp payda etińan táǵdirdagina gózlengen maqsetke erisedi, ǵárezsizlikti, ǵayrat hám dóretiwshilik islew qábiletin o'stira aladı.
Keyingi 10—15 jıl ishinde mektepte klasstan tısqarı jumıslar kólemi kengaydi, mazmunan bayıdı, jumıs formaları kóbeydi. Bul islerdiń teoriyalıq tárepleri de islep shıǵıldı. Klasstan tısqarı jumıslar shólkemlestirilgen tárepten ǵalabalıq hám to'garak jumıslarına bólinedi.
Óziniń ilimiy izertlewiy dóretpelerinde klasstan tısqarı islerdiń teoriyalıq máselelerin islep shıqqan, mektep tájiriybesine súyenip klasstan tısqarı islerdiń tiykarǵı baslanǵısh forması — ǵalabalıq jumıslar ekenligin tastıyıq etip bergen A. F. Rodin klasstan tısqarı islerdiń ǵalabalıq formasına : dawıs shıǵarıp oqıw, gúrriń etip beriw, lektsiya oqıw, tariyxıy waqıyalardıń qatnasıwshıları hám aldıńǵı kisiler menen ushırasıwlar ótkeriw, kinofilmlar, pesalar kóriw, ekskursiya hám poxodlar uyushtirish, oqıw konferenciyaları, kesheler hám utrenniklar, jarıslar shólkemlestiriw, olimpiadalarda qatnasıw, úlke múyeshi hám mektep kórgezbelerin shólkemlestiriw hám basqalardı kiritedi.
A. F. Rodinning tariyx táliminde klasstan tısqarı jumıslar salasındaǵı izertlewleriniń taǵı bir qımbatlı tárepi sonda, olarda klasstan tısqarı islerdi oqıwshılardıń social paydalı iskerligi menen (jergilikli esteliklerdi qorǵaw, grajdanlar urısı, Ullı watan urısı hám doslıq áwliyelerdiń kútimine qarawıb turıw, xalıq arasında hár qıylı temalarda lektsiya hám sáwbetler uyushtirish, gazeta, jurnallar oqıp beriw hám h. k. menen) baylanıstırıp aparıw zárúrligi aytnadı.
Metodist A. A. vagin tariyx táliminde klasstan tısqarı etiletuǵın jumıs metodları salasında keyingi jıllarda arttırılǵan aldıńǵı tájiriybelerdi ulıwmalastırıp, olardı úsh gruppaǵa boladı.
1. Awızsha metod. Klasstan tısqarı islerdiń bul toparına oqıtıwshınıń gúrriń etip beriwi, dawıs shıǵarıp oqıwı, joqarı klaslarda bolsa, oqıtıwshınıń sabaqtan keyin bolatuǵın lektsiyasi kiredi. Klasstan tısqarı jumıslarda oqıwshılardıń aktivligi hám ǵárezsizligin asırıw maqsetinde oqıwshılar da awızsha sóylep beriw metodınan paydalanadı. Uquvchilar to'garak jıynalıslarında, tariyxıy keshelerde, lektorlar gruppasında, tómen klass oqıwshıları hám xalıq arasında qısqasha informaciyalar, doklad hám referatlar menen qatnasadılar, tartıslarda, teoriyalıq konferenciyalarda, tariyxıy materiallar (kitaplar, kinofilmlar hám pesalar) talqılawında qatnasadılar.
Yamasa z m a v a b o s m a m a n b a l a r b i l a n i sh l a sh m ye t o d i.
Klasstan tısqarı islerdiń bul túrine qosımsha kitap oqısh, tariyxıy -ádebiyat — jıynaqlar, xrestomatiyalar, arxivlardaǵı huj- jatlar hám basqalardı úyreniw, vaqtli baspasózdi uyreniwshiler
to'garagi, qo'lyozma hám arxiv hújjetlerin uyreniwshi «yosh arxivshılar to'garagi» qurıw, «Kitap jáne onıń tariyxı» degen temada keshe shólkemlestiriw, úlkediń ótken zamanı hám házirgi turmısına tiyisli hár túrlı kitap hám maqalalar, qo'lyozmalarni úyreniw, xalıq awızsha ijodiga tiyisli materiallardı toplaw, tariyxıy waqıyalardıń gúwaları hám qatnasıwshılarınıń gúrrińlerin jazıp alıw, olar menen xat jazıwıb turıw, tariyxıy hújjetlerdi úyreniw sıyaqlı jumıslar kiredi.
3. Kórsetpeli materiallar menen islew metodı. Illyustratsiya hám diapozitivlarni kórsetiw, filmlerdi kóriw, ekskursiya materialların úyreniw sıyaqlı sabaqta baslanǵan jumıslar klasstan tısqarı dawam ettiriledi. Bunnan tısqarı ekskursiyalar, poxod hám ekspediciyalar dawamında tóplanǵan materiallar nusqasın kóbeytiw, suwretke alıw, sol materiallar tiykarında modeller soǵıw hám kórsetiw de sol gruppaǵa tiyisli jumıslar qatarına kiredi. Bul jumıslar da klasstaǵı jumıslar menen baylanıslı alıp barıladı.