Тема: Темперамент. Темперамент жөнүндө жалпы түшүнүк

5. Темперамент, тукум куучулук жана чөйрө түшүнүктөрүнүн ортосундагы байланыштар.

Окумуштуулар тарабынан жүргүзүлгөн эксперименттер байкоолор темпераменттин каситтери тубаса эмес деп негиздейт. Бирок эгиз балдар-дын өз ара жакындык касиеттери 85%ке чкйин жетери аныкталган И.В.Рабич-Щербо бирдей жана түрдүү уруктагы эгиздердин нерв системасынын (түгөйлөр ортосунда) типтеринин окшош касиеттерин атайын салыштырганда, тукум куучулуктун маанилүү ролу аныкталган, И.В.Рабия-Щербонун оюн белгилүү деңгээлде В.С.Мерлин да тактап, нерв системасынын ар кандай касиети темпераменттин түрдүү жактарына таасир этерин, активдүүлүктүн ар бир динамикалык, эмоционалдык жана мотордук өзгөчөлүгү нерв системасынын тиги же буг касиетине гана жараша болбостон, Бирок, И.П.Павлов аларга кошулган эмес. Ал адамдардын жана айбандардын жүрүш-труш образдары жалаң гана нерв системасынын касиеттерине байланыштуу болбостон, организмге тыным-сыз таасир эткен дүүлүктүргүчтөргө, тагыраак айтканда, тарбияга, окутууга да жараша болот дейт. Жалпысынан алагнда, темпераменттин касиеттеринин тубаса экендигин бир да окумуштуу танбаганы менен темпераменттик касиеттер чөйрөгө, тарбияга, окууга эч кандай көз каранды эмес дегендик туура эмес. Ал дамдын жашоо шартына, жаштык өзгөчөлүгүнө, билим деңгээлине, коомдо ээлеген ордуна карап, өзүнүн касиеттерин өзгөртөт, ылайыкташтырат. Мисалы, холериктик касиеттер менен төрөлүп калыптанган балдар турмуштун белгилүү этабында жогорку маданияттуу, адамгерчиликтүү үй-бүлөөгө туш келсе, ошол шартка ылайык өз касиеттерин ыңгайлаштырат.
И.П.Павлов өзүнүн лабораториясында бирдей каситтерге ээ болгон иттерди тең эки группага бөлүп, бир тобун эркин, ачык чөйрөдө, экинчи тобун клеткада кармаган. Эксперемент клеткада багылган иттердин көбүнүн нерв системасынын начар өнүккөнүн көрсөткөн. Мындан чөйрөнүн таасиринен темпераменттин айрым касиеттери начарлашы, же күчөшү мөмкөн экендиги аныкталат.
Практикада адам катуу оорудан травмалык таасирден темпераменттик касиеттеринин айрымдарынын ажырашы мүмкүн. Чынында да, катуу оруудан турган адамдарда кескин өзгөрүүлөр байкалары белгилүү. Мисалы, шизофрения менен ооруган адамдын темпераменти жөнүндө сөз кылууга болбойт.