Tema: Sananin’ materiyag’a qatnasi ma’selesine filosofiyaliq analiz

Tema: Sananin’ materiyag’a qatnasi ma’selesine filosofiyaliq analiz

Bizdi qorshap algan du’nyada biz kuta har qiyli qa’siyetlerge iye sansiz ko’p zatlardi qubilislardi ko’remiz. Bul zatlar menen qubilislardin’ o’zleri nelerden ibarat. Olardin’ tiykarinda ne jatir? Materiyalizm ha’m Idiyalizm bul ma’selege filasofiyanin’ qa’liplesip kiyatirg’an da’wirinde aq bir-birine qarama-qarsi keletug’in juwaplar berdi. Du’nyanin’ ilimiy tusiniwdin’ rawajlaniwi materiya onin’ tiykarg’i qa’siyetleri ha’m onin’ ha’reketinin’ nizamlari haqqinda biliwdin’ jetisip bariw menen tig’iz baylanisli boldi. K.Markc diying’i materiyalistlik filasofiyada ha’m tabiyat taniw ilimlerinde materiya haqqinda ko’plegen teren’ rejeler aytildi. Olar hazirgi zamandag’i ilimiy biliwdin’ a’hmiyetin saqlap kelmekte. Materiyalliq substansiyanin’ sapa jaginan bir tegislig’i haqqindag’i tu’sinik du’nyanin’ mexanikaliq ko’rinisine tiykarlandi. Nyuton mexanikaliq nizamlari ta’biyattin’ universalliq nizamlari, ta’biyat ha’m ja’miyettin’ barliq basqa nizamlarin shartles etetug’in bolimistin’ printsipleri sipatinda qaraladi. Haqiqatinda jan’a ashiliwlar du’nyanin’ tusindiriwdin’ metafizikaliq printsiplerin g’ana naduris ekenligin da’lilledi. Bul ashiliwlar du’nyani mexanikaliq tu’siniwdi materiya haqqindag’i dialektikaliq-materiyalistlik ta’limattin’ shinlig’in tastiqladi. Materiyalizm- ha’reket etiwshi materiyadan ibarat bolg’an du’nya. «Materiya» latın sózi, «zat», «material» degen mánige iye) barlıq nárselerdiń kelip shıǵıwın ańlatatuǵın birinshi zattı ańlatadi. Materiyaliq qubilis elektomagnitlik bir ko’rinis emes al albetti mexanikaliq ko’rinis dep tastiyqlag’an. Atomnin’ bo’liniwshilig’i, onin’ tawsilmaytug’inlig’i materiya ha’m onin’ hareketlerinin’ barliq formalarinin’ o’zgeretug’inlig’i dealektikaliq materiyalizmnin’ barqama tiregi bolip keldi. Materiyanin’ du’zilisi jag’nan birdey emeslig’i ha’m tawsilmaytug’inlig’i haqqindag’i ilim mag’luwmatlarina su’yene otirip materiya degenimiz adamnin’ seziwlerinde berilgen bizin’ seziwlerimizdin’ nusqasi, suwreti tu’siriletug’in eleslenetug’in bizin’ seziwlerimizden g’arezsiz jasaytug’in obektivlik realliqti ko’rsetetug’in filasofiyaliq katergoriya bolip tabiladi. Materiyanin’ har bir formasi qospali du’ziliske sheksiz ko’p tu’rli ishki ha’m sirtqi baylanislarg’a qa’siyetlerge iye. Usig’an muwapiq dunyanin’ har qanday ilimiy teoriyasi so’zsiz toqtap qalmaydi. Ol onnan bulayda toliqtiriw jetilistiriw ushin ashiq boladi. Usig’an baylanisli filasofiyaliq a’debiyatta qollaniliwi boyinsha materiyalliq tu’siniktin eki ma’nide bolatug’inlig’i haqqinda aytip o’tiw kerek. Materiyanin’ aniq tu’ri de (maselen atom elementarliq bo’leksheler ham tag’i basqa), sonday aq materiyag’a tiyisli belgili qa’siyette (ma’selen ha’reket, ken’islik, energiya ha’m tag’i basqa) usi tu’sinik penen sipatlanadi. Materiyanin’ ha’zirgi zaman ilimlerine ma’lim bolg’an formalarina uqsamaytug’in basqada formalari boliwi itimal. Bazida anaw yamasa minaw zatti mu’likti sipatlag’anda olar tek har qiyli qa’siyetlerdin’ jiynag’i retinde qaraydi. Usinday jagdayda materiyada istin’ ma’nisine qarag’anda qa’siyetlerdin’ jiynaginan ibarat. Biraq materiyani qa’siyetler menen aljastirip jiberiwge bolmaydi. Qa’siyetler hesh waqitta o’zinen-o’zi materiyalliq tiykarsiz jasay almaydi. Olar ha’r dayim belgili bir obektlerge ta’n boladi. Materiya barliq waqitta belgili bir da’rejede sho’lkemlesken boladi. Ol aniq materiyalliq sistemalar tu’rinde jasaydi.
Materiyanin’ ha’r qiyli sapali formalarinin’ ha’m olarg’a muwapiq keletug’in ha’reketlerdin’ formalarinin’ baylanislarinin’ universalliq xarakterin belgilew du’nyanin’ birligi haqqindag’i rejeni tastiyqlawshi bolip tabiladi. Materiyanin’ har qiyli formalarinin’ hareketlerinin’ har qiyli formalarinin’ bul baylanisi ha’mme jerde boldi, bolmaqta, boladi. Du’nyada hesh waqitta ha’m hesh jerde hareket etiwshi materiya bolmag’an yamasa hareket etiwshi materiya ta’repinen do’retilmegen hesh na’rse bolmadi, joq, boliwida mumkin emes. Onin’ birligi mine usinnan ibarat. Du’nya materiyalliq. Ol birew ma’ngi ha’m sheksiz. Onin’ jerdeg’i en’ joqari jetiliskeni adam, ta’biyat dep atalatug’in ulli puttinnin’ bir bo’leg’i bolip tabiladi.
Jannin’ joqari basqishi insang’a g’ana ta’n bolg’an onin’ joqari da’rejesi esaplanatug’in sanada o’z sawleleniwin tabadi. Sana janda tez an’latiwshi joqari formasi esaplanip adamnin’ jeke ha’m sheriklik iskerliginin’ (qarim-qatnas, til so’ylew) qurallarinda sociyalliq tariyqiy rawajlaniwi deregi sipatinda ju’zege kelgen. Ol sociyalliq derek boliwinan tisqari ogan aniq mu’nasebet bildiriw yag’niy maqsetke qaray o’zlikti an’law siyaqliq imkaniyatlarg’a iye. A’dette adamnin’ sanasi oni qorshap turg’an ortaliq haqqindag’i bilimler mazmuninan ibarat bolip onin’ du’zilisi ha’m quramina sonday biliw processleri kiredi, olardin’ ja’rdemi menen o’z mag’luwmatlar ko’lemin u’zliksiz baytip baradi. Insandag’i bilimler seziw, este saqlaw, aqil, ziyin, qiyal, siyaqli biliw processleri aste aqirin an’law da’rejesine ko’teriledi. Ha’reketti seziw tu’p ma’nidegi seziwlik biliw basqishlarina tiyisli. Seziw, ziyin a’trapti taniw bilip aliw ha’m eleslew siyaqli biliw processlerinin’ ko’megi miyge ta’sir o’tkiziwshilerdin’ sa’wleleniwi na’tiyjesinde insan sanasinda du’nyanin’ qa’legen minutinda adamnin’ ko’z aldina olardin’ seziw sa’wlesi ju’zege keledi. Eslew processi sanada o’tmishtegi na’rse ha’m ha’diyselerdin’ obrazlarin eske tu’sirse ha’m bas miydin’ anaw ya’ki minaw yarim sharlarinin’ bo’limlerinde sawlelengen turaqli izlerdi jan’landiriw imkaniyatina iye boladi. Qiyal processi mu’taj obekt esaplang’an ayriqasha hu’kimine kirmegen obrazlar modelin bayan etedi. Miy haqiyqatliqti janli sa’wlelendiriwdin’ joqargi formasi retindegi sananin’ organi bolip tabiladi, adamnin’ miyi ogada ko’p sandag’i nerv kiletkalarinan ibarat bolg’an en’ na’zik nerv apparati bolip tabiladi. Olardin’ sani 15 milardrqa shamalas. Olardin’ ha’r biri basqalari menen baylanista boladi. Seziw organalarinin’ nerv ushlari menen birlikte esap sani joq og’ada ko’p baylanistin’ en’ qospali tarawlarin payda etedi. Sana Miydin xizmetinin’ na’tiyjesi ha’m ol seziw organlar arqali miyge sirttan kelgen ta’sirdin’ na’tiyjesinde payda boladi. Sezim organlari-bular sa’wlelendiriwge ha’m organizmdi qorshap turg’an ortaliqtag’i yamasa organizmnin’ ishinde bolgan o’zgerisler haqqinda xabarlaw ushin xizmet etetug’in apparatlar bolip esaplanadi. Sonliqtanda olar sirtqi ha’m ishki sezim organlarina bo’linedi sezim organlarina miyge kelip tu’setug’in signallar, zatlardin’ qa’siyeti olardin’ baylanislari ha’m qatnasiqlari haqqinda xabar alip keledi.
Miyde bolip o’tetug’in fiziyalogiyaliq processler menen sananin’ baylanisin qarap shig’iw ele onin’ o’zgesheligin aship beralmaydi. O’ytkeni pisixalogiyaliq qubilislarinin’ fiziyalogiyaliq mexanizimleri fsixalogiyanin’ mazmuni menen birdey emes al fsixalogiya haqiqatliqti subektiv idealliqti obrazlarda sawlelendiriwden ibarat. Sana menen materiyani birlestiriw turpay qate. I.Dicken nin’ «Ruhtin’ stoldan, jaqtiliqtan, ayirmashilig’i, bul zatlardin’ o’z-ara ayirmashiliqlarinan artiq emes» degen balgariyaliq alim aytqan edi. Bul pikirdi sinshinlar qaralap bulda barip turgan qa’telik bar. Oyda, sanada, materiyada «haqiqatliq » na’rseler yag’niy olardin’ jasaytug’ini bul duris, biraq oydi materiyalliq dep qaraw demek materiyalizn menen idiyalizmge aralastiriwga qaray qa’te adim taslaw. Sana – materiyadan ajratilg’an ayriqsha ma’ni emes. Biraqta adamnin’ basinda du’zilgen predmettin’ obrazi subektten sirtta jasaytug’in materiyalliq obekttin’ o’zinende miyde bolatug’in bul obrazdi do’retetug’in fiziyalogiyaliq processlerden ibarat emes. Oy, sana real tusinik. Biraq bul obektivlik realliq emes har qanday subektivlik idealliq bolip tabiladi. Adamnin’ ruhi sanali bolip kelmeydi. Ruhiyliq tusinig’i sana tu’sinigine qarag’anda a’dewir ken’. Ruhiy oylaw haywanlarda da bar biraq olarda sana joq. Ruhiyliq o’miri jan’a tuwilg’an balag’ada ta’n, biraq onin’ sanasi bolmaydi. Adam teren’ uyqig’a ketkenide ya’ki qiziqli tus ko’rgenide bul fsixalogiyaliq qubilis bolip tabiladi, biraq bul ele sana emes. Sergek waqtinda fisalogiyaliq processlerdin’ barligi sanali tu’rde o’te bermeydi. Adam ko’shede ju’rip kiyatirip bir na’rse haqqinda oylap keledi, al ol usi waqitta ko’redide o’ytkeni tu’rli tu’rli qubilislar arasinda kiyatirip pu’tkilley itibar bermey adamlar menen mashinalar ag’isinda duris bag’dar tabadi. Bilgendey hareket etedi. Demek turmis adamnan sanali hareketlerdi g’ana emes oni birdeyine basin qatiratug’in, bul jerde zarurulig’i joq mushkillerden azat etetug’in sanasiz hareketlerdida talap etedi. Sananin’ joq boliw mashqalasi birdeyine materalizm ha’m idealizm arasindag’i keskin gu’res boldi. Sananin’ joq boliwi haqqinda ta’limatlardin’ ishin’de avstriyali Z.Freyddin’ ta’limati bolip tabiladi. Ol sanasizliq tarawdi ha’r tarepleme izertlegen. Ol ruhiy bu’ziliwda onin’ ornin ha’m ro’lin belgiledi. Bul buziliwlardan adamdi qutqariw maqsetinde og’an ta’sir etiwdin’ metodlarin islep shiqti. Biraq Freyd sana sanasizliq penen aniqlanadi dep naduris tastiyqladi. Onin’ fikirinshe sana joqari energiya menen zaryadlang’an instinktivlik umtiliwlardin’ jiynag’i retinde qaraldi. Adamnin’ ruhiy o’mirinde beologiyaliq faktorlardin’ ahmiyetin asirip ko’rsetetug’in bul iraciyonalliq ko’z qaraslardi biykarlaydi. Haywanlarg’a salistirganda normal adamda ruhiyliqtin’ tu’sinilgen jagdayi hukim suredi. Sananin’ sawleleniwin seziwdegi tiykarg’i waqit retinde oni ajratip korsetedi. Sana adamdag’i en’ birinshi seziw bolip tabiladi. Biz qandayda bir so’zdi seziw arqali aytqanimizda ol sanada berilgen seziwde na’zerde tutilg’an boladi (maselen qizil, ko’k, aq, mazali ha’m tag’i basqa ).