Tema: Respublikamızda salıq sistemasınıń ózgeshelikleri: rawajlanıw hám jetilisiw mashqalaları

Ózbekstan Respublikası salıq sistemasınıń qáliplesiw hám rawajlanıw basqıshları

Ǵárezsizlik - jıllarında salıq sisteması reforması rawajlanıwın ayqın kórsetiw ushın sol dáwirdi úsh basqıshqa bólip kórsetiw múmkin.

Birinshi basqısh. 1991-1994 - jıllar - Ózbekstannıń óz salıq sistemasın shólkemlestiriw hám salıqlardıń ǵáziynelik áhmiyetin asırıw basqıshı bolıp tabıladı.

Respublikamizdıń óz salıq sistemasın jaratıwda 1991 - jıl 15 fevralda qabıl etilgen “Kárxanalar, shólkemler hám birlespelerden alınatuǵın salıqlar tuwrısında”ǵı nızam birinshi nızam boldı. Ol ózinde birinshi ret salıq sistemasınıń dúzilisi hám islewiniń ulıwma tiykarların anıqlap berdi, salıqlardı esaplaw hám óndiriw rejimin ornattı.

1992 - jıl 9 dekabrde qabıl etilgen Ózbekstan Respublikası puqaraları, sırt el puqaraları hám puqaralıǵı bolmaǵanlardan alınatuǵın dáramat salıǵı tuwrısındaǵı nızamǵa bir qansha ózgerisler menen qabıllandı. Bul nızamǵa qaray, salıq ob'ekti keńeytirildi, yaǵnıy ilgeri dáramat salıǵın jámáát xojalıǵı arqalı tólep júrgen jámáát aǵzaları tuwrıdan-tuwrı ózleri tóleytuǵın boldı.

1993 - jıl 7 mayda Ózbekstan Respublikasınıń “Jergilikli salıqlar hám jıynawlar tuwrısında”ǵı nızamı qabıllandı. Bunday salıqlarǵa fizikalıq adamlardıń múlk salıǵı, jer salıǵı, kurort zonalarında óndiris ob'ektleri qurılıs salıǵı, reklama salıǵı, avtomobil quralların qayta satıw salıǵı, transport quralların iyelerinen salıqlar hám 13 hár túrli jıynawlar kirgizildi.

Kárxanalar salıqları tuwrısındaǵı nızamǵa 1993- - jıl 7- mayda ózgerisler kiritilip sırt el valyutasında alınatuǵın túsimnen salıq engizildi. Bul salıqtan Respublika valyuta fondına ajıratılǵan qarjı aldın 25%, keyinirek 10% etip belgilendi. Sonday eken, salıq reformasınıń birinshi basqıshında salıqlardıń ǵáziynelik nátiyjeliligine erisiw shara ilájları keń ámelge asırıldı, Ózbekstannıń óz salıq sisteması engizildi.

Kárxanalardan óndiriletuǵın toǵaydan alınatuǵın dáramat salıǵı hám bir qatar basqa salıqlar biykar etildi. Dáramat (payda ) salıǵı ; qosılǵan baha salıǵı ; aktsiz salıǵı ; buyım-múlk salıǵı ; Respublikadan tısqarıǵa alıp shıǵılatuǵın ónimler hám shiyki ónim resurslarına salıq engizildi.

1993 - - jılda islep shıǵılǵan tártipke kóre tiykarǵı qurallar esaplanǵan amortizatsiyanıń 30 procenti byudjetke ótkerildi.

Ǵáziyneni toltırıw, sonıń menen birge resurslardan aqılǵa say paydalanıwın támiyinlew maqsetinde 6 protsentli resurslar salıǵı engizildi. Sonday - aq, 1991- - jıl 15 – fevraldaǵı « Ózbekstan Respublikası puqaraları, shet el puqaralar hám puqaralıǵı bolmaǵan shaxslardan alınatuǵın dáramat salıǵı tuwrısında»ǵı nızamǵa bir qatar ózgerisler kirgizildi.

1993- - jıl 7- may kúni «Jergilikli salıqlar hám jıynawlar tuwrısında»ǵı nızam qabıllandı hám usı nızamda olarǵa tariyp berildi. Fizikalıq shaxslar buyım-múlkine salınatuǵın salıq, jer salıǵı, kurort zonalaridaǵı óndiris maqsetlerindegi ob'ektler qurılısına salınatuǵın salıq, reklama salıǵı, avtotransport qurallardı alıp satqanlıǵı ushın salıq, olardıń iyelerine salınatuǵın salıq -jámi 19 túrdegi hár qıylı salıqlar hám jıynawlar jergilikli salıqlar toparına kirgizildi. 1993 - jıldıń 7- mayında «Kárxanalar, birlespeler hám shólkemlerden alınatuǵın salıqlar tuwrısında»ǵı nızamǵa qosımshalar kirgizildi.

Salıq reformalarınıń ekinshi basqıshı salıqlardı bazar ekonomikası talaplarına maslastırıw hám kárxanalardıń óndiristi xoshametlewge qaratıw dáwiri bolıp tabıladı. Bul dáwir 1995 —1997 - jıllar tuwrı keledi.

Bul dáwirde salıqlar islep-shıǵarıw nátiyjeliligin asırıwǵa tásirin kúsheytiwge baǵıshlandı. Olarǵa salıqlardan hár túrli jeńillikler berildi. Ásirese, yuridikalıq adamlardıń payda (dáramat ) salıǵınan jeńillikler kóp edi, 1995 - - jıldan baslap kárxanalar hár bir procent ónim óndiris kólemin kóbeytkeni ushın 0, 3 % ten payda salıq stavkası kemeytirildi.

Xalıq xojalıǵın ekonomikalıq tárepten turaqlılastırıw hám strukturalıq tárepten qayta qurıw salıq sistemasın reformalawdı talap etti hám kóplegen kárxanalar hám shólkemlerdiń payda salıǵın dáramat salıǵı tólewge ótiwi ámelge asırıldı. Onıń ortasha stavkası 37 procent etip belgilendi. Salıq tólewshiler ushın jeńillikler názerde tutıldı. 1995 - - jıldan baslap salıq sistemasın birdeylestiriw baslandı. Bir qatar kem nátiyjeli salıqlar : Respublika tısqarısına alıp shıǵılatuǵın shiyki ónim resursları ushın salıq, esaplap jazılǵan amortizatsiyadan byudjetke 30 procent óndiriw hám basqalar biykar etildi. Jámáát xojalıǵı aǵzaları hám xalıq xojalıǵınıń basqa tarawlarında islep atirǵanlar ushın salıqqa tartıwdıń birden-bir rejimi ornatıldı. Yaǵnıy, jámáát xojalıǵı aǵzaları miynetine haq tólew fondın salıqqa tartıw biykar etildi hám olarǵa salıstırǵanda puqaralar dáramat salıǵı tuwrısındaǵı nızamshılıq qollanıw etildi. Puqaralar tabısına salınatuǵın salıq shkalası ózgertirildi.

Qarjı iyeleri ushın xoshametlewler salıq sistemasınıń turaqlasıwına kómek beredi. 1996 - - jıldıń 1 - yanvarına shekem dizimnen ótkerilgen shet el qarjı qatnasıwındaǵı kárxanalarǵa salıqqa tartıw sistemasında dáramat yamasa paydanı salıqqa tartıwdı tańlaw huqıqı usınıldı, basqa barlıq xojalıq júrgiziwshi sub'ektler bolsa, dáramat salıǵına ótkerilgen.

Salıqlardı bazar munasábetlerinde qatnasıwın kúsheytiw ushın olardıń hámmesi ushın birden-bir huqıqıy tiykar Ózbekstan Respublikasınıń Salıq kodeksi 1997 - - jıl 24 - aprelde qabıllandı.

Salıq kodeksiniń qabıl etiliwi salıq nızamshılıǵı bekkemlenip ǵana qalmay, salıqlardı ónimlerdi kiriwin, import tovarlar ornına ónimler óndiristi, mayıplardı óndiriske qatnasıwın, miyir-qayır-saqawat jumıslardı xoshametlew wazıypasın kúsheytirdi.

Salıq reformasınıń úshinshi basqıshı 1998- - jıldan házirgi waqıtqa shekem dawam etpekte. Bul basqıshtı salıq sistemasında salıqlardı ıqshamlastırıw kontseptsiyasınıń baslanıw dáwiri dep ataw múmkin.

Bul basqıshta salıq tólewshi yuridikalıq shaxslarǵa múmkinshiligi barınsha ápiwayılasqan, ıqshamlasqan salıq sisteması engizilip, olardıń salıq esapları, esabatların, salıq tólew múddetleri ıqshamlastırıldı.

Íqshamlastırılǵan salıq tólewge ótiwdiń huqıqıy tiykarları awıl xojalıq tovar óndiriwshiler ushın birden-bir jer salıǵı Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Awıl xojalıǵı tovar óndiriwshiler ushın birden-bir jer salıǵın engiziw tuwrısında”ǵı 1998 - - jıl 10 - oktyabrdegi PF-2086 -san Pármanı menen 1999 - - jıldan baslap, kishi kárxanalar ushın birden-bir salıq tólew Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesiniń “Kishi kárxanalar ushın ıqshamlastırılǵan salıqqa tartıw sistemasına ótiwdi qóllaw tuwrısında” ǵı sheshimge tiykarınan (1998- - jıl 15 -aprel 159 -san) 1998 - jıldan baslap hám Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesiniń “Sawda jáne social awqatlanıw kárxanaların salıqqa tartıw sistemasın jetilistiriw tuwrısında ”ǵı Pármanı (1153-san 10- aprel 1998 - jıl ) menen sawda hám ulıwma awqatlanıw kárxanaları 1998 - jıldan baslap jálpı dáramattan salıq hám múlk salıǵın tóleytuǵın boldı.

Salıq sistemasın ıqshamlastırıw salıq esaplaytuǵın xızmetkerler, mámleketlik salıq keńseleri hám bank xızmetkerleriniń kóp mińlaǵan saat waqıtların únemlewge, olardı kárxanalar iskerligi analizine baǵıshlawǵa múmkinshilik jaratpaqta.

Ǵárezsizlik - jıllarında salıq sistemasın rawajlandırıwdıń óziniń nátiyjesin az-azdan berip barmaqta. Kishi kárxanalardıń mámleket ishki ónimi óndirisdegi úlesi artıp barmaqta.

Ǵárezsizlik - jıllarında Ózbekstan óziniń ózbetinshe salıq sistemasına iye boldı jáne onı jetilistiriw boyınsha jańa izertlewler dawam etpekte.

Sonı aytıp ótiw kerek, Respublika ekonomikasında salıqlardıń tutqan za’ru’rli ornı bar ekenin názerge alǵan halda Respublikada alıp barılıp atırǵan salıq túpkilikli ózgerislerine úlken itibar beriw kerek. Bul túpkilikli ózgerisler Respublikamız ekonomikasınıń gúlleniwine, adamlardıń turmıs dárejesin kóteriwge mudamı xızmet qilsin.

1997 - jıl 24 - aprelinde Ózbekstan Respublikası Salıq Kodeksiniń tastiyiqlaniwi salıq sistemasın reformalawdıń házirge shekem ámelge asırılıp atırǵan úshinshi basqıshınıń baslanıwı ańlatpası ekenligi tamaman nızamlı hol bolıp tabıladı.

Salıq kodeksi ámelge kiritiliwi menen salıqqa tartıwdıń barlıq tiykar bóliwshi normaların birden-bir hújjetke jıynaw; salıq jeńilliklerin sistemalastırıw ; payda, buyım-múlk, qosılǵan bahanı esapqa alıw hám salıqqa tartıwdıń xalıq ara sistemasın engiziwge múmkinshilik jaratıldı.

Úshinshi basqıshda yuridikalıq shaxslarǵa, birinshi náwbette kishi hám orta kárxanalar ushın salıqqa tartıw, esapqa alıw hám esabattıń ápiwayılastırılgan sisteması qurıldı. Kishi isbilermenlik sub'ektleri qálegen tiykarda ulıwma mámleketlik hám jergilikli salıqlar hámde jıynawlar kompleksi ornına birden-bir salıq tóliy basladılar. Ministrler Keńesiniń 1998 - jıl 15 apreldegi 159 -san sheshimi menen Kishi kárxanalar ushın salıqqa tartıwdıń ápiwayılastırılgan sistemasın qóllaw rejimi tastiyiqlandi.

Birden-bir salıqdıń salıqqa ólshewli oborotlarǵa salıstırǵanda procentlerde tómendegi stavkaları belgilendi:

Sawda (satıp alınǵan zat, dáldalshı, kótere satıw, támiynat kárxanaları )- 25 procent;

awıl xojalıǵı kárxanaları - 5 procent;

xalıq xojalıǵınıń basqa tarawları kárxanaları - 10 procent;

Eger ilgeri aktsizlenetuǵın tovarlardı óndiriwshi kárxanalar ápiwayılastırılgan salıqqa tartıw sisteması kirmagan bolsa, 1999 - jıldıń 1 oktyabrinen baslap olar aktsiz salıǵını tólew shárti menen usı sistemanı qóllawları múmkin.

Ministrler Keńesiniń 1998 - jıl 10 apreldegi 153-san sheshimi menen tastiyiqlangan Sawda hám ulıwma awqatlanıw kárxanalarını salıqqa tartıw rejimine muwapıq jalpı dáramat sawda kárxanaları ushın birden-bir salıqqa tartıw ob'ekti boldı.

1999 - jıldan baslap awıl xojalıq kooperativlari (shirkatlari), fermer xojalıqları, agrofirmalar, awıl xojalıq ónimlerinń basqa óndiriwshileri Prezidenttiń «Awıl xojalıǵı tavar óndiriwshileri ushın birden-bir er salıǵını ámelge kirgiziw tuwrısında»gi Pármanı hámde Ministrler Keńesiniń 1998 - jıl 26 dekabrdegi 539 -san sheshimi tiykarında islep shıǵılǵan byudjet menen esap -kitaplar mexanizmına kóre birden-bir er salıǵı tólewchilari boldı. Ol ámeldegi barlıq ulıwma mámleketlik (alkogollı ónimlerge aktsiz salıǵıdan tısqarı ) hámde jergilikli salıqlar hám jıynawlar jamini tólew ornına ámelge kirgizildi. Sonıń menen birge, usı salıq túrine tiyisli jeńillikler da belgilendi. Bul awıl miynetkeshlerine esabat hújjetlerin kemeytiw imkaniyatın beretuǵın salıqqa tartıwdıń ápiwayılashtirilishiga taǵı bir jaqtı mısal bolıp tabıladı.

2002 - jıldan baslap mámleketlik salıq siyasatıda ónim óndiriwshi kárxanalardan salıq salmaǵını jáne de kamaytira barıw, shetke qatań almastırılatuǵın valyutada ónimlerdi kirip etkenlerge da dáramatǵa (paydaǵa ) salıqtan, da buyım-múlk salıǵıdan pasaytirilgan regressiv salıq stavkası qóllaw siyasatını yurgizish engizila baslandı. Salıqlar sistemasında tuwrı salıqlar úlesin kamaytira barıw hám qıysıq salıqlar úlesin asırıwǵa mólsherlengen siyasat júrgiziw názerde tutılǵan. Usınıń menen birge salıq nızamchiligi rawajlanıwlashtirila borildi, hámme salıqlar boyınsha jollama hám qaǵıydalar qaytaldan islep shıǵıldı.

2003 - jıldan baslap nátiyjesiz, byudjetke túsiwin qıyınlastıratuǵın tómendegi salıqlar hám tólewler biykar etildi. Bular : reklama salıǵı, avtotransport quralların alıp satıw salıǵı, normasınan artıq satilmagan tayın ónim qaldıg'i ushın 2 protsentli haq hámde tábiyattı pataslantıratuǵın shıǵındılardı jaylastırıw ushın haqlar bolıp tabıladı. 2003 - jıldan baslap 2002 - jılda engizilgen usaqlap satıw sawda salasında iskerlik kórsetiwshi mikrofirmalar hám kishi kárxanalar ushın belgilengen dáramattan birden-bir salıq, sawda hám ulıwma awqatlanıw kárxanaları ushın jalpı tushumdan birden-bir salıq salıw dawam ettirildi. Salıq bazaları hám stavkalarına da ózgerisler kiritilgen.

2004 - jılda da qatar salıq túpkilikli ózgerisleri ámelge asırılıp, bunda, yuridikalıq shaxslardan alınatuǵın dáramat (payda ) salıǵı hám fizikalıq shaxslar dáramat salıǵı stavkaları bir neshe dárejege kemeytirilgen bolsa, resurs salıqları stavkaları asırıldı. Birden-bir salıq sistemasına ótken mikrofirma hám kishi kárxanalar paydalı qazilmalar qazib alǵanında birden-bir salıq menen birge jer astı baylıqlarınan paydalanganlik ushın salıqdı da tóliytuǵın boldı. Sonıń menen birge, ayırım salıq jeńillikleri biykar etildi. Salıq sistemasındaǵı túpkilikli ózgerisler xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń investitsion aktivligin asırıwǵa, olardıń import almastırıwshı hám kirip iskerligin xoshametlewge, sonıń menen birge, olardıń resurslardan nátiyjeli hám aqılǵa say paydalanıwın xoshametlewge qaratildi.

3.