|
Qaraqalpaqstanda bronza a`siri: A`yyemgi diyxanlar ha`m sharwalar. Bronza a`siri b.e.shekemgi III min`inshi jilliqta baslanadi. Bronza- bul mis penen jezdin` qosimtasi. Bronza o`zinin` sapasi jag`inan mistan joqari turadi. Mis jumsaq metall bolip, onnan islengen qurallar onsha shidamli bolmaydi. Bronza misqa qarag`anda qatti ha`m sapali. Bronza a`sirinin` xojaliq tarawinda erisken u`lken jan`aliqlarinan biri, a`yyemgi diyxanshiliqtin` ken` taraliwi ha`m b.e. shekemgi II min`inshi jillardin` 2-yariminda sharwashiliqtin` diyxanshiliqtan ajiraliwi boladi. Qazaqstan jerinde qonis basqan qa`wimler bronza a`sirinde Andronov arxeologiyaliq ma`deniyatti payda etedi. Olar bronzadan balta, qanjar, pishaq ha`m bezeniw buyimlarin islegen. Bronza a`siri u`lken u`sh xronologiyaliq da`wirge: Erte bronza Rawajlang`an bronza ha`m Son`g`i bronza bolip bo`linedi. Bronza da`wiri esteliklerinin` biri –Altin tepe, Tu`rkmenstannin` qubla rayoninda jaylasqan maydani 30 ga bolg`an qala boladi. Bul ko`p bo`lmeli qala orninda ha`m atalar basqarg`an shan`araqlar jasag`an. Altintepede siyiniw ibadatxana (xram) bolg`an. Arxeologiyaliq a`debiyatlarda oni- zikkurat dep ataydi. Minar ta`rizli zikkuratlar burin eki da`r`ya aralig`indag`i ellerde bolg`an. Zikkurattin` bir bo`lmesi ishinde udayi muqaddes ot janip turg`an, demek olar ma`n`g`i ottin` ka`ramatlilig`ina siying`an. Ekinshi bo`lmesinde zikkuratqa xizmet etken adamlar jasag`an. Bronza da`wirinde jasag`an Orta Aziya xaliqlarinin` ma`deniy turmisi Mesopotamiya ellerinin` xaliqlarinin` ma`deniy turmisinan kem bolmag`an. O`zbekstanda bronza a`sirinin` estelikleri Surxanda`r`ya ha`m Zarafshannin` to`mengi boylarinda tabilip izertlengen. Surxanda`r`ya wa`layatindag`i Sherabad, Bandixan, Mirshadid ma`kanlarda jasawshi qa`wimler suwg`arip diyxanshiliq etken ha`m o`nermentshilik penen shug`illang`an.
Sapalli tepe, Termiz qalasinan 70 km arqa-batista jaylasqan. Maydani 4 ga bolg`an estelik 3 da`wirge bo`linedi. Onin` 1-da`wirinde 30 shan`araq; 2-da`wirinde 60 shan`araq; 3-da`wirinde 47 shan`araq adamlari jasag`an. Turaq jaylardin` diywallari paxsa ha`m qam gerbishlerden o`rilgen. Sapalli tepeliler marhumlarinin` bir bo`legin jeke, al ekinshi toparin bir neshe adamlardi birge, olardin` qa`birlerine metall buyimlarin ha`m gu`lal idislarin salip jerlegen. Sapalli tepenin` ma`deniy qatlamlarinan bronzadan islengen qanjar, oq jay oq ushlari, pishaq, balta, iyne ha`m gu`lal idislar tabildi. Sapalli tepeliler u`ylerinde qoy, eshki, tu`ye, siyir ha`m iyt asirag`an. Qulan, jeyran ha`m qoyanlarg`a an`shiliq etken. Diyxanshiliq, sharwashiliq,o`nermentshilik penen shug`illang`an. Qaraqalpaqstan jerinde bronza da`wirinde eki arxeologiyaliq ma`deniyatti payda etken qa`wimler jasaydi. Bular Suwjarg`an ha`m Tazabag`jap ma`deniyati bolip esaplanadi.
Suwjarg`an ma`deniyati: B.e. shekemgi 2 min`insha jillar ortasinda Orta Aziyanin` qubla rayonlarinda diyxanshiliq penen shug`illanip, qon`si qa`wimler menen ekonomikaliq -ma`deniy baylanista bolip jasag`an qa`wimlerdin` bir topari A`miwda`r`yani o`rlep kelip, Aqshada`r`ya del`ta boyindag`i Kelteminardin` urpaqlari menen aralasip ha`m suwjarg`an ma`deniyatin payda etedi. Qubla Aral jerleri, qubladag`i diyxanshiliq oraylari menen arqadag`i ken` dalaliqta jasag`an ko`shpeli sharwalar arasinda jaylasqani ushin, qublalilardin` ma`deniy ta`siri ko`shpeli qa`wimlerge ha`m Qubla Aral xaliqlari arqali o`tken. Suwjarg`anlilar, suwg`arip diyxanshiliq etedi, sharwashiliq ha`m baliqshiliq penen de shug`illanadi. Olarda o`ndiriwshi xojaliq tu`ri o`mir su`redi. Suwjarg`anlardin` materialliq ma`deniyatinda, a`sirese, gu`lal idislardin` tu`ri, nag`islari Tu`rkmenstannin` qubla rayoninda, Anaw ma`kaninda ha`m Irannin` shig`is taw eteklerinde jasag`an qa`wimlerdin` xojaliq buyimlarina uqsawi, bul eller arasindag`i ma`deniy baylanislardi da`lilleydi. Suwjarg`anlilar bronza da`wirinde Qazaqstan aymag`inda jasap, P.M.«Fedorov» ma`deniyatin payda etken ko`shpeliler menen de ma`deniy baylanista bolg`an. Suwjarg`an ma`deniyatina tiyisli esteliklerge: Qamisli 1,2, Janbas 6, Bazar 1,2 ha`m Qawinli 1 jatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
