Tema: qubla aral boylari’ qaraqalpaqlardi’N` A`yyemgi ata-ma`kan jaylari’ Jo`basi

Mezolit: Mezolit so`zi mezos- orta ha`m litos- tas degen a`yyemgi grek so`zinen alinip, orta tas a`siri degen ma`nisti bildiredi. Mezolit da`wirinde taslardan sigment, trapetsiya ha`m u`sh mu`yeshli tu`rdegi mayda qurallar-mikrolitler islenedi. Adamlar bul qurallardi ag`ashlardin` ushlarina teri jipler menen baylap, olardi pishaq ha`m oraq ushina paydalanadi. Adamzattin` en` u`lken jetiskenliklerinin` biri sari jaydi (oq jaydi) oylap tawip oni turmista ken`nen paydalaniwi boladi. Bul qural adamlardin` uzaq dawam etken is ta`jiriybeleri na`tiyjesinde kelip shig`adi. Oq jay qural, o`zinin` uzakqa atiliwi menen ha`m basqa tas qurallardan joqari turg`an. Endi adamlar mayda haywanlarg`a, qusqa ha`m jeke an`shiliq ete baslaydi. Mezolitte baliqshiliqta o`sedi. Mezolite adamlar jer ju`zine ken` taraladi. Aral-Kaspiy aralig`inan Tyan-shan`nan –Pamirge shekem, orayliq Qazaqstannan ha`m Tu`rkmen-Xorasan tawlar etegine shekem araliqta mezolit da`wir estelikleri ko`plep tabiladi. Tu`rkmenstandag`i Jebel`, Dam-Dam-shashme qonis orinlari, O`zbekstanda Ketpenshapti tawinin` qublasindag`i Machay esteligi, O`zbekstannin` qubla rayonina tabilg`an Obishir 1, V, Ferg`anadag`i Sorko`l, Bekabad, Taypaq h.t.b. orinlari tabilip izertlendi. Mezolit da`wirinin` orta da`wirine tiyisli estelikler Ta`jikistanda Asxana, Chinar chashma ha`m Daray shur orinlarinan tabildi. Qaraqalpaqstanda mezolit da`wiri estelikleri U`strit ken`isliginde jaylasqan Aydabol qudig`i do`gereginde jaylasqan. Sol jerdin` ati menen Aydabol 2,4,6,9, 11,14,16, 25, Aqtaylaq 1, Aydaboldan 6-8 km batista jaylasqan Jarinqudiq 1-3 ma`kan orinlar boladi. Aydabol ha`m Jarinqudiqtan tabilg`an tastan islengen miynet qurallarg`a qarag`anda bul estelikler b.e.sh. VIII-VI min`inshi jillarg`a, yag`niy mezolittin` ekinshi yarimina tuwra keledi.
Mezolit da`wiri estelikleri №izil qumdag`i Lavlyakan ko`li do`gereginen ha`m Bo`tentaw esteliginde tabilip izertlendi. Qaraqalpaqstan aymag`indag`i jasag`an adamlardin` tastan islegen miynet qurallari, orayliq Qazaqstan, Jayiq do`geregindegi mezolit esteliklerinen tabilgan qurallarg`a uksas bolip keledi. Aral-Kaspiy aralig`inda jasag`an qa`wimlerdin` turmis qa`lpi, qon`si jerlerdegi qa`wimlerge uqsas ha`m olar menen ma`deniy baylanista bolg`an. Qubla Aral boylarinda mezolit da`wirinen baslap jeke an`shiliq (quslar, jabayi haywanlar) ka`sibi qa`liplesti. Mergenshilik ka`sip a`sirden-a`sirge jetip kelgen. Qaraqalpaqlarda baliqshiliq ha`m an`shiliqqa baylanisli a`psana-qosiqlar payda boldi. Neolit: Neolit uzaq dawam etken tas a`sirinin` son`g`i ha`m juwmaqlawshi basqishi. Paleolit, mezolitlerge uqsap, neolit so`zide neo- jan`a ha`m litos- tas degen a`yyemgi grek so`zlerinen alinip, jan`a tas da`wiri degen ma`nisi bildiredi. Orta Aziyanin` qubla rayonlari aymag`inda xojaliqti ju`rgiziwdin` jan`a ju`da` a`hmiyetli usili bolg`an diyxanshiliq, mal sharwashiliq ha`m o`nermentshilik rawajlanadi. Orta Aziyanin` arqa rayonlarinda ta`biyg`iy jag`daydin` qolaysiz boliwina baylanisli, buring`iday adamlar ta`biyattin` tayin jemislerinen paydalanip turmis keshiriwin dawam etedi. Neolit da`wirindegi qa`wimler da`r`ya ko`llerge jaqin to`belerde qonis basip, baliqshiliq, an`shiliq ha`m o`nermentshilik penen shug`illanadi. Xojaliqtin` jan`a tu`rlerinin` payda boliwi, adamzat ja`miyetinin` rawajlaniwina u`lken ta`sir etip, adam miynetinin` tu`ri ha`m ko`lemi ken`eyedi. Sonin` menen birge, bul o`zgerisler adamlardin` minez qulqinada ta`sir etedi. Neolitte ja`miyet, ruw- qa`wim, shan`araq turmisinda –«oyaniwshiliq» o`zgerisler ha`m o`zgeshelikler payda boldi. Neolit da`wirinde adamlardin` u`lken tabislarinin` biri, gu`lalshiliq, olar ilaydan ha`r tu`rli idis buyimlar islewdi ha`m olardi oshaq otinda pisirip tayarlawdi u`yrenedi. Bul ilaydan idis islep, otta tayarlaw, sol da`wir ushin u`lken jan`aliq boladi.
Neolitte adamlar ren`li ha`m a`piwayi metallar menen tanisadi. Olardi xojaliqta paydalana almaydi. A`piwayi qayiqlardan paydalanip baliq awlaydi. Neolit da`wirinde qa`wimler arasinda o`z-ara buyim almasiw o`sedi. Usi da`wirde adamlar Orta Aziyanin` qubla rayonlarinda, Ko`pet taw eteklerinde qoldan suwg`arip diyxanshiliq, erte sharwashiliq, u`lken-kishi da`r`ya, ko`ller jag`alarinda an`shiliq ha`m baliqshiliq penen shug`illanadi. Bul da`wirde de adamlar ruwliq qa`wimlerge birigip ha`m o`ndiris qurallarina ja`miyetlik menshik etken. Ruwlar qanlas- tuwisqanlig`ina qarap, birigip, bir-neshe ruwliq qa`wimlerdi du`zgen. Orta Aziyada jasag`an qa`wimler, xojaliq tu`rlerine qarap, Jaytun, Kelteminar ha`m Xisar ma`deniyatlarg`a bo`linedi. Neolit da`wirinde adamlar bulaq boylarina, ko`l jag`alarina, da`r`yag`a jaqin tog`aylarg`a ha`m taw u`n`girlerine qonis basadi. Qaraqalpaqstan aymag`inda neolit da`wirine tiyisli estelikler ko`plep tabilip ha`m u`yrenildi. Solardan b.e.sh. VI-III min`inshi jillari, A`miwda`r`yanin` eski salasi Aqshada`r`ya del`ta boyinda, o`zlerine menshiklep o`zlestiriwshi tu`rindegi buring`i ekonomika tiykarinda qa`liplesken Kelteminar ma`deniyatin birligindegi qa`wimler boladi. Kelteminar ma`deniyatinin` u`lken esteliklerine Janbas 4 ha`m «S.P.Tolstov ma`kan» lari jatadi. Keleminarlilar ha`r tu`rli ko`rinistegi turaq jaylarda jasadi. Solardan Janbas 4 esteligin qazip izertlegende, maydani 308 kv.metrlik turaq jaydin` qaldig`i tabila2an. S.P.Tolstovtin` pikirinshe bul ko`p mu`yeshli ko`rinistegi turaq jay, ag`ash sutinlerge bekitilip, iyt arqa etip, onin` u`sti qadalar menen jabilg`an son`, qamis ha`m jekenler menen bastirilg`an. Turaq jaydin` ishinde ba`rqulla ot janip turatug`in orayliq oshaq ha`m onin` do`gereginde mayda oshaqlar ornalasqan. Janbas 4 ma`qaninan, neolit da`wirine tiyisli nukleusler, nayza ushi, qirg`ish ha`m t.b. tas qurallar tabiladi. Turaq jaydin` ma`deniy qatlaminan baliq, jabayi shoshqa, qirg`awil, qus su`yekleri, u`yrek, g`az ma`yeklerinin` siniqlari ha`m jiyde da`neleri tabilgan. Janbas 4 ma`kan jayinan ilaydan islengen buyimlardin` bo`lekleri tabilip ha`m olardin` sirti iyrek nag`islar menen bezelgeni aniqlandi. Kelteminar ma`deniyati tu`rlerine kiretug`in Zarafshan boylarinda u`lken Tuzkan, kishi Tuzkan, Da`r`yasay, batis Qazaqstannan Shatpaq ko`l, Qaynar, Jilan qabaq ha`m Sariqamis estelikleri izertlendi. Qizil qumda jaylasqan neolit da`wiri esteliklerine Shinkeldi, Kishkilik, Xoja Gu`mbez, al U`strit ken`isligindegi Aydabol 1,5,7,13 h.t.b. 26 day ma`kan jaylar kiredi.
Neolit da`wirine tiyisli U`strittin` qubla erneginde, Shomanaydan 46 km arqa- batista jaylasqan Kaska joldan qa`birstan tabilip izertlendi. B.e.sh. IV-III min`inshi jillarg`a tuwri keletug`in bul qa`birde 35-40 jasar erkek adam jerlenip ha`m onin` su`yekleri qizg`ish boyaw (oxra) menen sebilgen. Qa`birden ten`iz baqanshaqlarinan islengen monshaq, kvartsit- kremen`lerden islengen oq jay ushi, h.t.b. tas qurallar tabildi. Sariqamis eteklerinen, Tumek-Kishijik qa`biri izertlenip, onda o`lgen adam menen birge idis, tas qurallar, su`yek ha`m baqanshaqlardan islengen bezeniw zatlardi ko`mgen. Bunday qa`birler batis Qazaqstan jerlerinen tabilip ha`m izertlenilgen. Kelteminarlardin` xojalig`inin` tiykarg`i tarawi an`shiliq, baliqshiliq ha`m terimshilik bolg`an. Bunnan basqa mayda ja`nliklerdi, quslardi, tasbaqani uslag`an ha`m qodren` o`simliklerdin` da`nlerin terip awqatlang`an. Kelteminar ma`deniyati, o`zinin` kelip shig`iwi jag`inan Kaspiy mezolitine jaqin, Jayiq ha`m batis Sibir` qa`wimleri menen baylanista rawajlang`an. Eneolit: Eneolit yag`niy mis-tas da`wirinde adamlar metallar menen tanisadi. Adamlar metall menen tanisip, paydalang`ansha 2,5-3 million jillar dawaminda (paleolit, mezolit ha`m neolit da`wirleri) tek g`a`na tastan, ag`ashtan ha`m su`yeklerden islengen qurallar menen paydalanip keldi. Mis da`wirine o`tiw menen, o`ndiriwshi ku`shler ja`nede o`sedi. Mistan islengen qurallar tas qurallarg`a` qarag`anda ko`p paydali, jaqsi bolsada, biraq mistan o`tkir awir qurallar islewge qolaysiz boladi. Sol sebepli eneolit da`wirinde adamlar tas qurallarinan buring`iday ken` paydalaniwdi dawam etedi. Mis ha`m tastan islengen qurallardi xojaliqta paydalaniwinda jaqsi na`tiyjeler bergen. Mezolittin` aqiri, eneolit da`wirinde terimshilik etip awqat etiwden, jabayi o`simliklerdin` tuqimlarin egiw ha`m olardi otirg`iziw joli menen payda bolg`an diyxanshiliqqa o`tiw da`wirinde joqari o`nimli xojaliqlar ko`beyedi. Diyxanshiliq penen birge u`ylerde mal asiraw xojalig`ida o`sedi. Mesopotomiya ha`m aldin`g`i Aziya ellerinde mis –tas a`sirinin` baslaniwi menen ertedegi qala ma`mleketler payda boladi. B.e.shekemgi IV min`inshi jilliqtin` 2 yariminda, a`yyemgi Shig`is ellerdin` ma`deniy oshaqlarinda, ertedegi qulshiliq ma`mleketlerde mistan islengen miynet qurallar ha`m bezeniw buyimlari ko`p paydalaniladi. Orta Aziyanin` tu`rli wa`layatlarinda eneolit bir waqitta o`tpeydi. Tu`rkmenstannin` qublasinda mis-tas da`wirinin` baslaniwi b.e.shekemgi IV min`inshi jili bolsa, al usi da`wirde Orta Aziyanin` arqa dalaliq, shig`is tawli rayonlarindag`i a`yyemgi qa`wimler tiykarinan a`ddetegidey an`shiliq, baliqshiliq ha`m sharwashiliq penen shug`illanadi. Demek, bul da`wir tek xronologiyaliq jaktan g`ana emes, al ma`deniy –xojaliq da`rejeleri jaqtanda bir-birinen pariq qiladi.
Mistan a`skeriy qurallar ha`m bezeniw zatlarin islengen. Qubla Tu`rkmenstanda Jaytun ma`deniyati tiykarinda Anaw I-II ha`m Namazgax I-3 eneolit ma`deniyati rawajlandi. Qubla Tu`rkmenstandag`i eneolit dawiri u`shke bo`linedi. Erte eneolit –Anaw -1 ha`m Namazgax -1-II. Rawajlang`an eneolit- Anaw II ha`m Namazgah I–II- 3. Son`g`i eneolit –Namazgax 3 ha`m Anaw 3. Eneolit da`wirinde qa`wimler turaq jaylarin qam gerbishlerden saladi, mistan pishaq, biz, bilezik, sirg`a ha`m ju`zik isleydi. Rawajlang`an eneolite Tadjen da`r`ya boylari o`zlestirilip, ko`lden suwg`arip diyxanshiliq etip, biyday, arpa egip ha`m u`yde qoy-eshki asiraydi. Olar turaq jaylarinin` diywallarin gerbish, paxsalardan o`rip ha`m u`lken ruw bolip jasaydi. Son`g`i eneolite –turaq jaylar ko`sheler boylap ta`rtipli tu`rde salinadi.
Qaraqalpaqstan jerinde neolitten metall da`wirine o`tiw basqishi b.e. shekemgi IV-III min`inshi jillardin` son`g`i da`wirine tuwra keledi. Eneolit da`wirine tiyisli keramika ha`m mistan islengen qurallar (pishaq, ju`zik h.t.b. bezeniw buyimlar) Kelteminar ma`deniyati esteliklerine aralasip ushirasadi. Arqa- shig`is Aral boyinda Seksewil say, qonistan tas qurallar menen birge u`y haywanlari siyir, qoy ha`m at su`yekleri tabildi. Qizil qumdag`i Buqan tawdag`i ma`kan jaydan misti o`ndirip alg`an ustaxana orni, Azli- ko`pli mistan islengen jeke arxeologiyaliq tabilmalar Qaraqalpaqstan xaliqlarida eneolit da`wirin bastan keshirgenliginen derek beredi.