Tema: qubla aral boylari’ qaraqalpaqlardi’N` A`yyemgi ata-ma`kan jaylari’ Jo`basi



Download 40,11 Kb.
bet2/11
Sana23.06.2022
Hajmi40,11 Kb.
#697214
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11
Mezolit: Mezolit so`zi mezos- orta ha`m litos- tas degen a`yyemgi grek so`zinen alinip, orta tas a`siri degen ma`nisti bildiredi. Mezolit da`wirinde taslardan sigment, trapetsiya ha`m u`sh mu`yeshli tu`rdegi mayda qurallar-mikrolitler islenedi. Adamlar bul qurallardi ag`ashlardin` ushlarina teri jipler menen baylap, olardi pishaq ha`m oraq ushina paydalanadi. Adamzattin` en` u`lken jetiskenliklerinin` biri sari jaydi (oq jaydi) oylap tawip oni turmista ken`nen paydalaniwi boladi. Bul qural adamlardin` uzaq dawam etken is ta`jiriybeleri na`tiyjesinde kelip shig`adi. Oq jay qural, o`zinin` uzakqa atiliwi menen ha`m basqa tas qurallardan joqari turg`an. Endi adamlar mayda haywanlarg`a, qusqa ha`m jeke an`shiliq ete baslaydi. Mezolitte baliqshiliqta o`sedi. Mezolite adamlar jer ju`zine ken` taraladi. Aral-Kaspiy aralig`inan Tyan-shan`nan –Pamirge shekem, orayliq Qazaqstannan ha`m Tu`rkmen-Xorasan tawlar etegine shekem araliqta mezolit da`wir estelikleri ko`plep tabiladi. Tu`rkmenstandag`i Jebel`, Dam-Dam-shashme qonis orinlari, O`zbekstanda Ketpenshapti tawinin` qublasindag`i Machay esteligi, O`zbekstannin` qubla rayonina tabilg`an Obishir 1, V, Ferg`anadag`i Sorko`l, Bekabad, Taypaq h.t.b. orinlari tabilip izertlendi. Mezolit da`wirinin` orta da`wirine tiyisli estelikler Ta`jikistanda Asxana, Chinar chashma ha`m Daray shur orinlarinan tabildi. Qaraqalpaqstanda mezolit da`wiri estelikleri U`strit ken`isliginde jaylasqan Aydabol qudig`i do`gereginde jaylasqan. Sol jerdin` ati menen Aydabol 2,4,6,9, 11,14,16, 25, Aqtaylaq 1, Aydaboldan 6-8 km batista jaylasqan Jarinqudiq 1-3 ma`kan orinlar boladi. Aydabol ha`m Jarinqudiqtan tabilg`an tastan islengen miynet qurallarg`a qarag`anda bul estelikler b.e.sh. VIII-VI min`inshi jillarg`a, yag`niy mezolittin` ekinshi yarimina tuwra keledi.
Mezolit da`wiri estelikleri №izil qumdag`i Lavlyakan ko`li do`gereginen ha`m Bo`tentaw esteliginde tabilip izertlendi. Qaraqalpaqstan aymag`indag`i jasag`an adamlardin` tastan islegen miynet qurallari, orayliq Qazaqstan, Jayiq do`geregindegi mezolit esteliklerinen tabilgan qurallarg`a uksas bolip keledi. Aral-Kaspiy aralig`inda jasag`an qa`wimlerdin` turmis qa`lpi, qon`si jerlerdegi qa`wimlerge uqsas ha`m olar menen ma`deniy baylanista bolg`an. Qubla Aral boylarinda mezolit da`wirinen baslap jeke an`shiliq (quslar, jabayi haywanlar) ka`sibi qa`liplesti. Mergenshilik ka`sip a`sirden-a`sirge jetip kelgen. Qaraqalpaqlarda baliqshiliq ha`m an`shiliqqa baylanisli a`psana-qosiqlar payda boldi. Neolit: Neolit uzaq dawam etken tas a`sirinin` son`g`i ha`m juwmaqlawshi basqishi. Paleolit, mezolitlerge uqsap, neolit so`zide neo- jan`a ha`m litos- tas degen a`yyemgi grek so`zlerinen alinip, jan`a tas da`wiri degen ma`nisi bildiredi. Orta Aziyanin` qubla rayonlari aymag`inda xojaliqti ju`rgiziwdin` jan`a ju`da` a`hmiyetli usili bolg`an diyxanshiliq, mal sharwashiliq ha`m o`nermentshilik rawajlanadi. Orta Aziyanin` arqa rayonlarinda ta`biyg`iy jag`daydin` qolaysiz boliwina baylanisli, buring`iday adamlar ta`biyattin` tayin jemislerinen paydalanip turmis keshiriwin dawam etedi. Neolit da`wirindegi qa`wimler da`r`ya ko`llerge jaqin to`belerde qonis basip, baliqshiliq, an`shiliq ha`m o`nermentshilik penen shug`illanadi. Xojaliqtin` jan`a tu`rlerinin` payda boliwi, adamzat ja`miyetinin` rawajlaniwina u`lken ta`sir etip, adam miynetinin` tu`ri ha`m ko`lemi ken`eyedi. Sonin` menen birge, bul o`zgerisler adamlardin` minez qulqinada ta`sir etedi. Neolitte ja`miyet, ruw- qa`wim, shan`araq turmisinda –«oyaniwshiliq» o`zgerisler ha`m o`zgeshelikler payda boldi. Neolit da`wirinde adamlardin` u`lken tabislarinin` biri, gu`lalshiliq, olar ilaydan ha`r tu`rli idis buyimlar islewdi ha`m olardi oshaq otinda pisirip tayarlawdi u`yrenedi. Bul ilaydan idis islep, otta tayarlaw, sol da`wir ushin u`lken jan`aliq boladi.
Neolitte adamlar ren`li ha`m a`piwayi metallar menen tanisadi. Olardi xojaliqta paydalana almaydi. A`piwayi qayiqlardan paydalanip baliq awlaydi. Neolit da`wirinde qa`wimler arasinda o`z-ara buyim almasiw o`sedi. Usi da`wirde adamlar Orta Aziyanin` qubla rayonlarinda, Ko`pet taw eteklerinde qoldan suwg`arip diyxanshiliq, erte sharwashiliq, u`lken-kishi da`r`ya, ko`ller jag`alarinda an`shiliq ha`m baliqshiliq penen shug`illanadi. Bul da`wirde de adamlar ruwliq qa`wimlerge birigip ha`m o`ndiris qurallarina ja`miyetlik menshik etken. Ruwlar qanlas- tuwisqanlig`ina qarap, birigip, bir-neshe ruwliq qa`wimlerdi du`zgen. Orta Aziyada jasag`an qa`wimler, xojaliq tu`rlerine qarap, Jaytun, Kelteminar ha`m Xisar ma`deniyatlarg`a bo`linedi. Neolit da`wirinde adamlar bulaq boylarina, ko`l jag`alarina, da`r`yag`a jaqin tog`aylarg`a ha`m taw u`n`girlerine qonis basadi. Qaraqalpaqstan aymag`inda neolit da`wirine tiyisli estelikler ko`plep tabilip ha`m u`yrenildi. Solardan b.e.sh. VI-III min`inshi jillari, A`miwda`r`yanin` eski salasi Aqshada`r`ya del`ta boyinda, o`zlerine menshiklep o`zlestiriwshi tu`rindegi buring`i ekonomika tiykarinda qa`liplesken Kelteminar ma`deniyatin birligindegi qa`wimler boladi. Kelteminar ma`deniyatinin` u`lken esteliklerine Janbas 4 ha`m «S.P.Tolstov ma`kan» lari jatadi. Keleminarlilar ha`r tu`rli ko`rinistegi turaq jaylarda jasadi. Solardan Janbas 4 esteligin qazip izertlegende, maydani 308 kv.metrlik turaq jaydin` qaldig`i tabila2an. S.P.Tolstovtin` pikirinshe bul ko`p mu`yeshli ko`rinistegi turaq jay, ag`ash sutinlerge bekitilip, iyt arqa etip, onin` u`sti qadalar menen jabilg`an son`, qamis ha`m jekenler menen bastirilg`an. Turaq jaydin` ishinde ba`rqulla ot janip turatug`in orayliq oshaq ha`m onin` do`gereginde mayda oshaqlar ornalasqan. Janbas 4 ma`qaninan, neolit da`wirine tiyisli nukleusler, nayza ushi, qirg`ish ha`m t.b. tas qurallar tabiladi. Turaq jaydin` ma`deniy qatlaminan baliq, jabayi shoshqa, qirg`awil, qus su`yekleri, u`yrek, g`az ma`yeklerinin` siniqlari ha`m jiyde da`neleri tabilgan. Janbas 4 ma`kan jayinan ilaydan islengen buyimlardin` bo`lekleri tabilip ha`m olardin` sirti iyrek nag`islar menen bezelgeni aniqlandi. Kelteminar ma`deniyati tu`rlerine kiretug`in Zarafshan boylarinda u`lken Tuzkan, kishi Tuzkan, Da`r`yasay, batis Qazaqstannan Shatpaq ko`l, Qaynar, Jilan qabaq ha`m Sariqamis estelikleri izertlendi. Qizil qumda jaylasqan neolit da`wiri esteliklerine Shinkeldi, Kishkilik, Xoja Gu`mbez, al U`strit ken`isligindegi Aydabol 1,5,7,13 h.t.b. 26 day ma`kan jaylar kiredi.
Neolit da`wirine tiyisli U`strittin` qubla erneginde, Shomanaydan 46 km arqa- batista jaylasqan Kaska joldan qa`birstan tabilip izertlendi. B.e.sh. IV-III min`inshi jillarg`a tuwri keletug`in bul qa`birde 35-40 jasar erkek adam jerlenip ha`m onin` su`yekleri qizg`ish boyaw (oxra) menen sebilgen. Qa`birden ten`iz baqanshaqlarinan islengen monshaq, kvartsit- kremen`lerden islengen oq jay ushi, h.t.b. tas qurallar tabildi. Sariqamis eteklerinen, Tumek-Kishijik qa`biri izertlenip, onda o`lgen adam menen birge idis, tas qurallar, su`yek ha`m baqanshaqlardan islengen bezeniw zatlardi ko`mgen. Bunday qa`birler batis Qazaqstan jerlerinen tabilip ha`m izertlenilgen. Kelteminarlardin` xojalig`inin` tiykarg`i tarawi an`shiliq, baliqshiliq ha`m terimshilik bolg`an. Bunnan basqa mayda ja`nliklerdi, quslardi, tasbaqani uslag`an ha`m qodren` o`simliklerdin` da`nlerin terip awqatlang`an. Kelteminar ma`deniyati, o`zinin` kelip shig`iwi jag`inan Kaspiy mezolitine jaqin, Jayiq ha`m batis Sibir` qa`wimleri menen baylanista rawajlang`an. Eneolit: Eneolit yag`niy mis-tas da`wirinde adamlar metallar menen tanisadi. Adamlar metall menen tanisip, paydalang`ansha 2,5-3 million jillar dawaminda (paleolit, mezolit ha`m neolit da`wirleri) tek g`a`na tastan, ag`ashtan ha`m su`yeklerden islengen qurallar menen paydalanip keldi. Mis da`wirine o`tiw menen, o`ndiriwshi ku`shler ja`nede o`sedi. Mistan islengen qurallar tas qurallarg`a` qarag`anda ko`p paydali, jaqsi bolsada, biraq mistan o`tkir awir qurallar islewge qolaysiz boladi. Sol sebepli eneolit da`wirinde adamlar tas qurallarinan buring`iday ken` paydalaniwdi dawam etedi. Mis ha`m tastan islengen qurallardi xojaliqta paydalaniwinda jaqsi na`tiyjeler bergen. Mezolittin` aqiri, eneolit da`wirinde terimshilik etip awqat etiwden, jabayi o`simliklerdin` tuqimlarin egiw ha`m olardi otirg`iziw joli menen payda bolg`an diyxanshiliqqa o`tiw da`wirinde joqari o`nimli xojaliqlar ko`beyedi. Diyxanshiliq penen birge u`ylerde mal asiraw xojalig`ida o`sedi. Mesopotomiya ha`m aldin`g`i Aziya ellerinde mis –tas a`sirinin` baslaniwi menen ertedegi qala ma`mleketler payda boladi. B.e.shekemgi IV min`inshi jilliqtin` 2 yariminda, a`yyemgi Shig`is ellerdin` ma`deniy oshaqlarinda, ertedegi qulshiliq ma`mleketlerde mistan islengen miynet qurallar ha`m bezeniw buyimlari ko`p paydalaniladi. Orta Aziyanin` tu`rli wa`layatlarinda eneolit bir waqitta o`tpeydi. Tu`rkmenstannin` qublasinda mis-tas da`wirinin` baslaniwi b.e.shekemgi IV min`inshi jili bolsa, al usi da`wirde Orta Aziyanin` arqa dalaliq, shig`is tawli rayonlarindag`i a`yyemgi qa`wimler tiykarinan a`ddetegidey an`shiliq, baliqshiliq ha`m sharwashiliq penen shug`illanadi. Demek, bul da`wir tek xronologiyaliq jaktan g`ana emes, al ma`deniy –xojaliq da`rejeleri jaqtanda bir-birinen pariq qiladi.
Mistan a`skeriy qurallar ha`m bezeniw zatlarin islengen. Qubla Tu`rkmenstanda Jaytun ma`deniyati tiykarinda Anaw I-II ha`m Namazgax I-3 eneolit ma`deniyati rawajlandi. Qubla Tu`rkmenstandag`i eneolit dawiri u`shke bo`linedi. Erte eneolit –Anaw -1 ha`m Namazgax -1-II. Rawajlang`an eneolit- Anaw II ha`m Namazgah I–II- 3. Son`g`i eneolit –Namazgax 3 ha`m Anaw 3. Eneolit da`wirinde qa`wimler turaq jaylarin qam gerbishlerden saladi, mistan pishaq, biz, bilezik, sirg`a ha`m ju`zik isleydi. Rawajlang`an eneolite Tadjen da`r`ya boylari o`zlestirilip, ko`lden suwg`arip diyxanshiliq etip, biyday, arpa egip ha`m u`yde qoy-eshki asiraydi. Olar turaq jaylarinin` diywallarin gerbish, paxsalardan o`rip ha`m u`lken ruw bolip jasaydi. Son`g`i eneolite –turaq jaylar ko`sheler boylap ta`rtipli tu`rde salinadi.
Qaraqalpaqstan jerinde neolitten metall da`wirine o`tiw basqishi b.e. shekemgi IV-III min`inshi jillardin` son`g`i da`wirine tuwra keledi. Eneolit da`wirine tiyisli keramika ha`m mistan islengen qurallar (pishaq, ju`zik h.t.b. bezeniw buyimlar) Kelteminar ma`deniyati esteliklerine aralasip ushirasadi. Arqa- shig`is Aral boyinda Seksewil say, qonistan tas qurallar menen birge u`y haywanlari siyir, qoy ha`m at su`yekleri tabildi. Qizil qumdag`i Buqan tawdag`i ma`kan jaydan misti o`ndirip alg`an ustaxana orni, Azli- ko`pli mistan islengen jeke arxeologiyaliq tabilmalar Qaraqalpaqstan xaliqlarida eneolit da`wirin bastan keshirgenliginen derek beredi.

Download 40,11 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish