Tema: qaraqalpaq tiliniń orfografiyaliq sózliginen paydalaniw I. Kirisiw II. Tiykarǵı bólim

1.Orfografiyaliq sózliginen paydalaniw
Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keӊesi Prezidiumınıń arnawlı qararı tiykarında belgili ilimpazlar M.Dawletov hám Sh.Abdinazimovlardıń avtorlıǵındaǵı «Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi» kitabı basıp shıǵarıladı.
Til – millettiń biybaha baylıǵı. Onıń ózligin kórsetetuǵın, milliyligin, tariyxın, mádeniyatın, ruwxıy dúnyasın sáwlelendiretuǵın quralı. Onı qásterlep-abaylaw – hár bir insannıń minneti.
Tilekke qarsı, búgingi texnologiyalar rawajlanǵan dáwirde kópshilik zamanlaslarımız, ásirese jaslarımız arasında bul máselege nemquraydılıq penen qaraw jaǵdayları ushıraspaqta.
Kúndelikli turmısta bolatuǵın elektron qurılmalar arqalı ózaara jazılımlarda ǵana emes, al, ayırım mámleketlik mákemelerdiń rásmiy múrájatlarında da til normalarınıń qopal túrde buzılıp atırǵanlıǵınıń gúwası bolıp atırmız.
«Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi» kitabınıӊ basıp shıǵarılıwı mine, usınday qáte-kemshiliklerdi saplastırıwǵa, keleshekte tilimizdiń tazalıǵın, onıń durıs qollanılıwın támiyinlewge, xalqımız arasında ana tilimizge bolǵan itibardı jáne de kúsheytiwge, jaslardıń bilim hám sawatlılıǵın arttırıwǵa xızmet etedi.
Qarar tiykarında bul kitap 4000 nusqada baspadan shıǵarılıp, respublikamızdaǵı málimleme-kitapxana oraylarına, ulıwma orta bilim beriw mekteplerine, joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarına tarqatılıwı belgilengen.
Adamlar ortasında qarım-qatnas jasaw xızmetin atqaratuǵın til eki túrli jol menen júzege shıǵadı hám eki túrli kóriniske iye boladı: awızeki hám jazba. Ádette, tábiyiy jaǵdayda adamlardıń pikir alısıwı awızeki túrde iske asırıladı. Hárbir til sol tilde sóylewshi xalıq yamasa millettiń sanasında tayar túrinde jasaydı. Hárbir jeke adam sol tayar túrde jasaytuǵın tilden óziniń bilim dárejesi, til- den paydalanıw tájiriybesi, belgili jaǵdaylarǵa baylanıslı paydalanadı. Tildiń barlıq nızamlılıqları usı janlı sóylew tilinde kórinedi. Sonıń menen birge, tildiń jazba túrdegi kórinisi de oǵada úlken áhmi- yetke iye boladı. Jazıw, adamnıń oy-pikirin qálegen alıslıqqa jetkeriw ushın yamasa onı uzaq waqıtlar saqlaw maqsetinde payda boldı hám jazıwdıń tiykarǵı xızmeti de waqıt jáne keńislikke baylanıslı boladı. Jazıw arqalı awızeki sóylewde múmkin bolmaǵan nárseler iske asadı. Awızeki sóylew dawıs jetetuǵın jerlerde ǵana ámelge asadı. Al, jazıwda waqıt hám keńislik jaǵınan shekleniwshilik bolmaydı.
Durıs, sońǵı dáwirlerde texnikanıń ósiwi menen awızsha sóylewdiń de, keńislik hám waqıt jaǵınan órisi keńeydi. Radio yamasa tele- fon baylanısı arqalı oǵada úlken qashıqlıqqa awızsha sóylewdi oǵada uzaq waqıtlarǵa shekem saqlaw múmkin hám t.b. Jazıw quralları bolıp háripler, sanlar, irkilis belgiler xızmet atqaradı. Ilimiy tilde jazıw quralların grafemalar (grek tilinde bul sóz «jazaman» degen mánini ańlatadı) dep ataydı.
Durıs jazıw qáde-leriniń jıynaǵı orfografiya delinedi. Orfografiya sózi grekshe orthos—durıs, grapho jazaman degen sózlerden kelip shıqqan. Orfografiya imla ataması menen de ataladı. Ádebiy tilde durıs sóylew qádeleriniń jıynaǵı orfoepiya delinedi. Qaraqalpaq tilindegi sózliklerdiń barlıǵı da filologiyalıq sózlikler bolıp esaplanadı.
Sózlikler sózlerdiń mánilerin úyreniwde yamasa basqa tillerdiń sózlerin úyreniw ushın keń qollanıladı. Máselen, orfografiyalıq sózlik sózlerdiń durıs jazılıwın, túsindirme sózlik ádebiy tildiń sóz baylıǵın hám onıń bir neshe mánilik ózgesheliklerin túsindiriw ushın, awdarma sózlik basqa tillerdiń sózlerin olardıń mánilerin úyreniw maqsetinde dúziledi. Bunnan basqa da tilde terminologiyalıq sózlik, sinonimlik sózlik t.b qollanıladı. Tilde kóp qollanılatuǵın orfografiyalıq, awdarma hám túsindirme sózlikler bolıp tabıladı.
Sózdi dál jazǵanımızday etip ayta bermewimiz de múmkin. Sebebi, jazıw óziniń qádelerine, al sóylew óz nızamlarına iye boladı. Mısalı:
1) azanǵı, túngi, qanbadı, kónbedi, basshı, sezse. Bul sózler túbirleri tolıq saqlanıp usılay jazılǵanı menen sóylewde ózgeriske ushırap, azańǵı, túńgi, qambadı, kómbedi, bashshı, sesse túrinde aytıladı. Bunday ózgerislerdiń bolıwı dawıssız seslerdiń únlesligine (keyinli tásirge) baylanıslı bolıp tur. Basqasha aytqanda, túbirdiń aqırındaǵı ses qosımtanıń basındaǵı qońsılas sestiń ıńǵayına qaray ózgerip tur:
2) kúlki, túlki, qulın, julın, gúrek, júrek. Bul sózler orfografiyalıq qádeler tiykarında usılay jazılǵanı menen sóylewde kúlkú, túlki, qulun, julın, gúrók, júrók túrinde aytıladı.
Orfografiyaliq so`zlik jazba tildegi so`zlerdi a`debiy til qag`iydasi tiykarinda duris jaziw ushin du`ziledi. Onda a`debiy tildin` orfografiyaliq qag`iydalari basshiliqqa alinadi. Orfografiyaliq so`zlik alfavit ta`rtibinde beriledi. Alfavit ta`rtibi dizimge aling`an so`zdin` en` son`g`i ha`ribine shekem saqlanadi. Orfografiyaliq so`zlikke, tiykarinan, jaziliwi qiyin tu`bir so`zler, tu`bir so`zlerge qosimtalardin` qosiliwi menen jaziwda o`zgeriske ushiraytug`in so`zler, birigip, qosilip ha`m bo`lek jazilatug`in qospa so`zler kirgiziledi.
Orfografiyalıq sózlik jazba tildegi sózlerdi ádebiy til qaǵıydası tiykarında durıs jazıw ushın dúziledi. Onda ádebiy tildiń orfografiyalıq qaǵıydaları basshılıqqa alınadı. Orfografiyalıq sózlik alfavit tártibinde beriledi.
Orfografiyalıq sózlikke, tiykarınan, jazılıwı qıyın túbir sózler, túbir sózlerge qosımtalardıń qosılıwı menen jazıwda ózgeriske ushıraytuǵın sózler, birigip, qosılıp hám bólek jazılatuǵın qospa sózler kirgiziledi.
Túbir sózlerge qosımtalar qosılǵanda ózgeriske ushıraytuǵın sózler: xalıq-xalqı, erin-erni, mektep-mektebi, taraq-taraǵı h.t.b.
Ko`binese orfografiyaliq so`zlikke to`mendegi so`zler engiziledi.
Tu`bir so`zlerge qosimtalar qosilg`anda o`zgeriske ushiraytug`in so`zler: xaliq-xalqi, erin-erni, mektep-mektebi,taraq-tarag`i, qulip-qulpi ha`m t.b.
Bul jaziwda tu`bir so`zlerge tartim qosimtalarinin` jalg`aniwi menen tu`bir so`zlerdegi i, i ha`ripleri tu`sirilip jaziladi yamasa tu`bir so`zdegi sesler o'zgeriske ushirap jaziladi.
Qaraqalpaq tilinin' mektep oqiwshilarina arnalg'an birinshi orfografiyaliq so'zligi 1941- jili shiqti. Ekinshi orfografiyaliq so'zlik 1959-jili, u'shinshi so'zlik 1980-1990-jillari basildi. Al u'lken akademiyaliq orfografiyaliq so'zlik 1980-1990 (44000 g'a jaqin so'z)-jillari basoildi Latinsha orfografiyaliq so'zlik 1997- jili E.Da'wenov ha'm M.Da'wletovlar ta'repinen du'zildi.
Awdarma so'zlikler eki tillik ha'm ko'p tillik so'zlik bolip bo'linedi. Sonin' ishinde awdarma so'zliktin' eki tillik so'zligi ken' qollaniladi. Ha'zir qaraqalpaq tilinde eki tillik so'zliktin' «Orissha-qaraqalpaqsha» so'zlik, «Qaraqalpaqsha-orissha so'zlik» ha'm «
Tu'sindirme so'zlik alfavit ta'rtibinde du'zilip, a'debiy tilimizdin' so'zleri imenen so'zlerdin' ma'nilerine tu'sinikler beredi, olard? misallar menen da'llilep beredi. Qaraqalpaq tilinin' 4 tomliq tu'sindirme so'zligi bar. Olar 1982, 1984, 1988, 1992-jillari shiqt?. Olarda otiz bes min'nan asiam so'z bar. Qaraqalpaq tilinin' 1-dialektologiyaliq so'zligi N A Baskakov ta'repinen 1951- jili du'zildi. Onnan keyin D. S. Nasirov, O. Dospanovlar ta'repinen 1983-jili du'zildi. Tilimizde ilim-texnikan?n rawajlaniwi terminologiyaliq so'zlikler payda boldi.
Olar ilimnin' ha'r qiyli tarawlarina baylanishi: Bekbergenov A., Paxratdinov Q Til bilini terminleri so'zligi N., 1997, Ka'rimxojaev Sh., Diyxanshiliq terminlerinin' qaraqalpaqsha tu'sindirme so'zligi N, 1995, M. Xudaybergenov, T. Bashirov. Qaraqalpaq tili antonimlerinin' qisqasha so'zligi N, 1995. Nasirov D.S., Bekbergenov A., Ja'rimbetov A. Russha-qaraqalpaqsha lingvistikaliq terminler so'zligi. N, 1992. Qaraqalpaq tilinin' qisqasha frazeologiyaliq so'zligi J. Eshbaev ta'repinen 1985-jili shiqti So'zliklerdi paydalaniwda so'zliklerdin' du'ziliw ta'rtibin bilip aliw kerek 1. Eki tillik awdarma so'zler de alfavit ta'rtibi menen du'ziledi. Alfavit ta'rtibi menen berilgen so'zlerdin awdarilatug'in so'zi qara ha'rip penen beriledi. Onin' qanday so'z shaqabi ekenligine qaray, jinis, tu'r, da'reje kategoriyalari qisqarg'an ha'rip penen ko'rsetiledi. 2. «Orissha-qaraqalpaqsha so'zlik»te oris so'zlerinin' pa't tu'sip aytilatug'in buwinnin' u'stine pa't (') belgisi qoyilip beriledi.