Tema: Neft ónimleriniń Mámleket standartları. Joba: kirisiw I bap. Neft haqqında maģliwmatlar

I.2. Neftdagi arenlar aromatik uglevodorodlarning manbalari to’g’risida umumiy ma'lumot
Arenlar - aromatik uglevodorodlar alkanlar hám sikloalkanlarga salıstırǵanda neft quramında kemrek muǵdarda ushraydı. Túrli neftlarda bul uglevodorodlarning ulıwma muǵdarı túrlishe bolib, 10 -20% (massalıq ) ni quraydı. Aromatik neftlarda, mısalı, Chusov neftida onıń muǵdarı 35 hám odan artıq protsentti quraydı. Bul klass uglevodorodlari neftda benzol jáne onıń gomologlari hám de bi - hám polisiklik birikpeler tuwındıları jaǵdayında bar. Neft quramında gibrid strukturalı uglevodorodlar da ámeldegi bolib tekǵana aromatik cikller, alkilli cikller, bálki sikloalkanli cikller de bar. Neft quramındaǵı arenlar basqa klass uglevodorodlariga salıstırǵanda jaqsılaw organılǵan. Kopgina individual arenlar túrli usıllar menen neft fraksiyalari quramınan ajıratıp alınǵan. Bul usıllar tómendegilerge tiykarlanǵan :

• 
  olardıń joqarı reaksion uqıplıyatiga;
  
• 
  tańlaw adsorbsiyasiga;
  
• 
  olardıń polyar erituvchilarda eriwsheńligine;
  
• 
  olardıń joqarı eriw temperaturasına.
  

Benzin fraksiyasidagi C9 ǵa shekem hámme alkil benzollar identifikaciya etilgen.
Neft quramında eń kóp tarqalǵan arenlar - toluol, metaksilol, psevdokumol.

СН3

СН3	1,2,4 trimetilbenzollardir

СН3

Ádetde neftda toluol benzol, etilbenzol hám hár bir ksilol izomerlaridan koproq muǵdarda ushraydı. C8 arenlari muǵdarı tómendegi qatarda azayıp barıw tártibi boyicha berilgen:

Meta-ksilol > etilbenzol > orto-ksilol > para-ksilol. Kerosin hám gazoyl fraksiyalarida benzol qatarı uglevodorodlaridan tısqarı naftalin hám difenil gomologlari identifikaciyalanǵan. Neft quramında naftalin metilli tuwındılarına salıstırǵanda talay kem muǵdarda baladı. Neft quramında difenil tuwındıları naftalin uglevodorodlarga salıstırǵanda talay kem. Difenil jáne onıń alkilli tuwındılarınan tısqarı neft quramında koprik strukturalı arenlar (1, 2-difenil etan) da tabılǵan. Ogir gazoyl, may hám joqarı fraksiyalarda, usınıń menen birgelikte, politsiklik arenlar da anıqlanǵan.
Neft quramında fenantren gomologlari antratsen tuwındılarına salıstırǵanda talay koproq baladı. Ogir distillatlarda 7 halqaǵa shekem bolǵan politsiklik arenlar anıqlanǵan. Olardıń muǵdarı onsha kop emes.
Monotsiklik arenlar, di- hám politsikliklarga salıstırǵanda benzin hám kerosin fraksiyalarida koproq ámeldegi bolib, bul nizamlıq gazoyl hám may fraksiyalariga da tiyisli bolıp tabıladı. Benzol halqasında qaptal shınjırda 1 yamasa 2 metil gruppası hám bir- kem tarmaqlanǵan uzın alkil radikali baladı. Ulıwma alǵanda neftlar quramına kirgen arenlar muǵdarı tómendegishe bolıwı gúzetiledi, massalıq % esabında:
Benzol - 67%
Naftalinlar - 18%
Fenantrenlar - 8%
Xrizenlar hám benzofluorenlar - 3%
Pirenlar - 2%
Antratsenlar - 1%
Basqa aromatik uglevodorodlar - 1%
Aromatik uglevodorodlarning dárekleri. XIX ásir hám XX ásirdiń birinshi on jıllıǵı dawamında benzol hám basqa aromatik uglevodorodlarning dáregi kómirdi qurǵaqlay aydaw (kokslash) bolǵan. Toshko'mirni hawa kiritpesten 1000 -13000 ge shekem qızdırılǵanda toshko'mirning organikalıq elementları bóleklenip qattı suyıq hám gazsimon ónimler payda boladı.
Qurǵaqlay aydawdıń qattı ónimi gewek massa koksdan ibarat. Koks júdá kóp muǵdarda islep shiǵarıladı hám tiykarınan metallurgiya sanaatında metallarni alıwda qaytarıwshı retinde isletiledi.
Qurǵaqlay aydawdıń suyıq ónimi bul qara tusli jabısatuǵın jelim (smola) toshko'mir qatroni bolıp, uglevodorodlar, kislorod hám azot tutqan elementlardıń quramalı qospasınan ibarat. Házirgi waqıtta toshko'mir smolasini aydaw arqalı 120 dan artıq hár qıylı elementlar ajıratıp alınadı, olardıń tiykarǵı bólegin aromatik uglevodorodlar (benzol jáne onıń tuwındıları ) quraydı.