bazar ma`nisi yamasa basqasha aytqanda bazar bahası esaplanadı. Baha islep shıǵarıw
ulıwma kóleminiń hár túrlı elementlerin birden-bir ulıwma tıykarǵa keltiriwdiń eń keń
tarqalǵan kórsetkishi retinde paydalanıladı. Hár túrlı jıllarda islep shıǵarılǵan YaMM
ma`nisin tek baha o'zrarmagan táǵdirde óz-ara salıstırıwlaw múmkin boladı. Bunnan
tısqarı baha dárejesi bizge ekonomikada inflyasiya (baha dárejesiniń ósiwi) eki
deflyasiya (baha dárejesiniń azayıwı ) orın tutqanlıǵın jáne onıń miqiyosi qandaylıǵın
biliw imkaniyatın beredi.
Baha dárejesi indeks formasında ańlatpalanadı. Baha indeksi bıyılǵı jıldaǵı
málim gruppa tovarlar hám xızmetler kompleksi bahaları summasın, tap sonday tovarlar
hám xızmetlerdiń bazis dáwirdegi bahalar summasına salıstırıwlaw arqalı esaplanadı.
Salıstırıwlawdıń baslanǵısh dáwiri " bazis yil" dep ataladı
Jopiy jılda aldınǵı jıllarǵa salıstırǵanda baha indeksiniń ósiwi inflyasiyani,
tómenlewi bolsa deflyasiyani kórsetedi.
YaMM bir waqtıniń ózinde de islep shıǵarılǵan tovarlar muǵdarınıń
ózgeriwin, da baha dárejesiniń ózgeriwin sáwlelendiredi.
Bul sonı ańlatadıki, YaMM muǵdarına pútkil ónim fizikalıq kóleminiń hám
baha dárejesiniń ózgeriwi tásir kórsetedi. Biraq adamlardıń turmıs dárejesi birinshi
náwbette bahalarǵa emes, bálki islep shıǵarılǵan hám ayrıqsha shahs hám de
shańaraqlardıń qolına kelip túsken tovarlar muǵdarına baylanıslı.
YaMM kórsetkishin esaplawda biz sonday jaǵdayǵa toqtap kelamizki, hár túrlı
jıllar ushın esabat jıynaqlarınan YaMM haqqındaǵı maǵlıwmatlardı alıp, qaysı bolıp
tabıladı jılda nominal YaMM dıń kóbeyiwi qanday da dárejede bir tárepden islep
shıǵarıw kóleminiń ózgeriwi hám basqa tárepden baxoning ózgeriwi esabına júz
bergenligindeni aytıp bere almaymız. Mashqala sonnan ibarat, YaMMning baha
kórsetkishin ónim fizikalıq kóleminiń ózgeriwin (bahalardıń emes) ózinde anıq
sáwlelendiretuǵın etip ońlaw talap etiledi. Bul qıyınshılıqlardı bartapar qılıw usılı
tómendeginen ibarat : baxoning artıwın esapqa alıp YaMM fizikalıq kórsetkishin
kemeytiw hám kerisinshe baha túskende onı asırıw.
Kórsetilgen ońlaw, bizge, hár qıylı jıllarda bahalar hám pul birliginiń stul
ózgermay qalǵanda YaMM kólemi haqqında oyda sawlelendiriwge ıyelew imkaniyatın
beredi. Ámeldegi bahalarda hám pulning kursları boyınsha esaplanǵan YaMM nominal
YaMM dep ataladı. Inflyasiya (bahalardıń asıwı ) yamasa deflyasiya (bahalardıń túsiwi)
ni esapqa alıp, pulning ózgermeytuǵın kurslarında esaplanǵan YaMM real YaMM dep
ataladı.
Jopiy jıldaǵı nominal YaMMni real YaMMra aylandırıwdıń talay ápiwayı hám
tuwrıdan-tuwrı usılı nominal YaMMni baha indeksine boldır
Bul quydagi kórinisti aladı :
Nominal YaMM / Baha indeksi real YaMM,
Juwmaq etip búydew múmkin, real YaMM kórsetkishi járdeminde hár túrlı
jıllardaǵı islep shıǵarıw ulıwma baxası esaplanıp, óz-ara salıstırıwlanadı. Real YaMM
turaqlı bahalarda esaplanıwı sebepli, nominal YaMMga qaraǵanda ekonomika real
kóleminiń ózgeriwi talay anıq xarakterlab beredi.
YaMM (YaIM) ni esaplawda hár eki tarawdıń, materiallıq hám nomoddiy
óndiristiń nátiyjeleri esapqa alınsada, ol social faravonlikni tolıq xarakterlab bere
almaydı. Bul YaMM kórsetkishinde bir qatar jaǵdaylardı hám iskerlik nátiyjelerin
esapqa alıw múmkin emesligi menen anıqlama bernedi.
Bular gápine quydagilar kiredi:
-
uy bekalarining úy-ruwzıger xojalıǵında hám awıl xojalıq hodimlarining
tóbeorqa xojalıǵında atqarǵan jumısları.
-
intellektual tarawdıń hodimlari (ilimpazlar, ilimiy hodimlar) dıń tayor ónim
formasında ańlatpalanbaǵan jumısları ;
-
barter ayir baslawlar ;
-
ish waqıtı (kúnleri) dıń qısqarıwı hám bos waqıttıń asıp barıwı ;
-
maxsulot hám hizmatlar sapası xarakteristikasınıń jaqsılanıwı ;
-
yalpi ónim quramı hám bólistiriliw rejiminiń ózgeriwi;
-
aholi jan basına ónim óndiristiń ózgeriwi;
-
hufena ekonomika dáramatları.
Milliy ekonomika hufyona sektorınıń hodimlari bir qatar jasırın iskerlik
túrlerinen alatuǵın ózleriniń dáramatların jasırıwǵa háreket etedi. Bunnan tısqarı ashıq
ekonomikada bánt bolǵanlar da ózleri alatuǵın dáramatlarınıń bir bólegin yashirib
kórsetiw múmkin.
Mısalı, isbilermen ónim satıwdan alǵan tabısınıń bir bólegin, jumısshı
rásmiylestiriwsiz yamasa naxd pul tólewge kelisip alatuǵın tabısın deklarasiyada
kórsetpesligi múmkin.
