Tema: Makroekonomikalıq turaqlastırıw siyasatı hám ekonomikanı turaqlı rawajlandırıw sharayatların qálilestiriw

1-Bap. Milliy ekonomikanıń qáliplesiwi jáne onıń makroekonomikalıq 

kórsetkishlari 

1.1.  Makroekonomika túsinigi jáne onıń mánisi 

Makroekonomika  -  bul  mámleket  miqiyosida  materiallıq  islep  shıǵarıw  hám 

nomoddiy sózlerin bir pútkil etip alınǵan milliy ekonomika bolıp tabıladı. 

 Milliy  ho'jalikning  quram  tapqan  dúzilisi  social  mexnat  bólistiriwi 

rawajlandiriwdiń nátiyjesi esaplanadı. 

 Makroekonomika óz ishine xalıq xojalıǵınıń materiallıq hám nomoddiy islep 

shıǵarıw, hám de hizmat kórsetiw tarawların aladı. 

 Materiallıq islep shıǵarıw tarawları óz gezeginde xalıq xojalıǵınıń kóplegen iri 

tarmaqlarınan  ibarat  boladı.  Olar  islep  shıǵarıw  quralları  hám  tutınıw  buyımları 

óndiriwshi tarmaqlarǵa (I hám II bólindi) ajratıladı. 

 Milliy  ekonomika  normasında  iskerlik  qılıw  ushın  barlıq  tarmaq  hám  islep 

shıǵarıw  tarawlarınıń  óz-ara  baylanıslılıǵı  hám  teń  salmaqlılıqlı  rawajlanıwı  talap 

etiledi.  Nomoddiy  islep  shıǵarıw  milliy  ekonomikanıń  social  tutınıwdı  qandırıwǵa 

hizmat etiwshi (salıqtı saqlaw, tálim, tárbiya ) hám millettiń materiallıq rawajlanıwın 

belgilep beretuǵın (pán, mádeniyat, kórkem óner, sport ) tarawların, hám de mámleket 

basqarıw hám qorǵaw sistemasın óz ishine aladı. 

 Xizmet  kórsetiw  tarawları  turaq-jay,  kommunal  xojalıǵı  hám  materiallıq 

xojalıq xarakter degi xızmet kórsetiwshi kóplegen sistemalardan ibarat boladı. 

 Milliy  ekonomikada  islep  shıǵarıw  kólemi  bir  qatar  kórsetkishler  sisteması 

arqalı,  mikro  hám  makroekonomikalıq  dárejede  anıqlanıp,  analiz  etiledi.  Bul 

kórsetkishler járdeminde kárxanalar iskerligine baha beriledi hám milliy ekonomikanıń 

rawajlanıw principlerı anıqlanadı. 

 Mısalı,  kárxanalar  iskerligine  baha  beriw  ushın,  olardıń  dáramatları  hám 

ǵárejetleri esaplab shıǵıladı. Sol maǵlıwmatlarǵa tıykarlanıp kárxananıń payda alıwı eki 

zálel  kóriwin  biliw  múmkin.  Eger  kárxananıń  jumısı  jaqsı  bolıp,  foida  alsa,  tiyisli 

maǵlıwmatlarınan tabıs sebeplerin anıqlaw ushın paydalanıladı. 

---

 Kárxana zálel kórgen táǵdirde de tiyisli mikroekonomikalıq kórsetkishlerinen 

onıń tikkeley sebepleri anıqlanadı. 

 Mikroekonomikalıq  kórsetkishler  de  pútkil  ekonomika  ushın  tap  sonday 

wazıypanı  atqaradı.  Bul  sistemaǵa  kiretuǵın  túrli  hil  kórsetkishler,  birinshiden,  bizge 

málim  waqıt  aralıǵindaǵı  islep  shıǵarıw  kólemin  esaplaw  hám  milliy  ekonomikanıń 

xızmet  kórsetiwin  tikkeley  tásir  etiwshi  faktorlardı  anıqlaw  imkaniyatın  beredi. 

Ekinshiden,  makroiqtisodii  kórsetkishler  sisteması,  Yamm  ni  onıń  háreketiniń  barlıq 

basqıshlarında,  yaǵnıy  islep  shıǵarıw,  bólistiriw,  qayta  bólistiriw  hám  nátiyjede 

paydalanıw basqıshlarında kórgezbeli formada sáwlelendiriwge múmkinshilik beredi. 

 Aqırında  usı  kórsetkishler  sisteması  ámeldegi  resurslar  hám  olardan 

paydalanıwdıń  sáykes  keliwi  (teńligi)  gúzetilgende,  mámleket  degi  ulıwma 

ekonomikalıq  teń  salmaqlılıq  jaǵdayın  sáwlelendiredi.  Makroekonomikalıq 

kórsetkishler  sistemasın  jaqsı  túsinip  alıw  ushın  bazar  ho'jaligi  sub'ektleri  hám  bazar 

operasiyalari quramın (klassifikasiyasini) bilip alıw zárúr. 

 Bazar xojalıq sub'ektlerin tómendegishe klassifikaciyalaw qabıl etilgen. 

 1. Nomoliyaviy kárxanalar yamasa islep shıǵarıw formaları. 

 2. Úy xojalıqları. 

 3. Mámleket basqarıw shólkemleri. 

 4. Usı mámleket shegarasınan sırtdaǵı xojalıq sub'ektleri. 

 Bazarlı operasiyalar 3 ta úlken gruppaǵa bólinedi: 

 1. Tovarlar hám hizmatlar menen operasiyalar (islep chisarish, investisiyalash, 

tutınıw qılıw, import hám sol sıyaqlılar ). 

 2. Bólistiriw operasiyalari  (mıynet  haqı, payda, social sugurta tólewleri hám 

t.b. ) 

 3. Finanslıq operasiyalar (aqshaǵa tiyisli aktivler hám passivlarning ózgeriwi, 

valyuta hám qımbatlı qaǵazlar menen operasiyalar, kreditli operasiyalar hám t.b. ) 

---

 Makroekonomikalıq  kórsetkishlerdi  esaplawda  finanslıq  balanslar  sisteması 

bólek  orın  tutadı.  Bunda  balans  formasındaǵı  keste  arqalı  resurslar  hám  olardan 

paydalanıw eki tekseriw jazıw tártibinde kórsetiledi, yaǵnıy hár bir operasiya tólewshisi 

hám  alıwshısına  iye  boladı.  Usınıń  sebepinen  bir  ret  resurslar  hám  ekinshi  márte 

paydalanıw retinde jazıladı. 

 BMT  statistika  hizmati  usınıs  etken  usıl  boyınsha  makroekonomikalıq 

kórsetkishler  háreketi  eki  dárejede  sawlelenedi:  jıynama  esapta  YaMM,  MD  harakti, 

kapital  qoyılmalardı  finanslıq  támiynlew,  basqa  mámleketler  menen  operasiyalar; 

jetilisken  esapta  bolsa  tarmaqlararo  baylanıslar,  dáramatlardıń  háreketi,  olardıń 

bólistiriliw  hám  sońı  paydalanıwı  kórsetiledi.  Jıynama  esapqa  jalpı  milliy  ónimdi 

dáramatlar hám sarp etiwler boyınsha esaplaw mısal bóle aladı. 

 Jámiettiiń  ekonomikalıq  rawajlanıw  dárejesin  xarakterleytuǵın  júdá  kóplab 

makroekonomikalıq  kórsetkishler  bar.  Tariyxıy  tárepten  daslep  materiallıq  islep 

shıǵarıw  tarawları  rawajlanıw  miqiyosini  xarakterleytuǵın  kórsetkishlerge  ústinlik 

berilgen. Bul tek paydalı buyımlardı tayarlawda qollanılatuǵın mexnat tán alınǵan islep 

shıǵarıw sharayatında tolıq tabiy qal esaplanadı. 

 Sol  noqaty  názerden  kelip  shıǵıp  ingliz  klassik  siyasiy  ekonomistleri  milliy 

ho'jalikdagi barlıq mexnatni eki túrge ajiratgan: 

 1) Materiallıq baylıqlar jaratıwshı ónimli jáne onı tutınıw etetuǵın mexnat. 

 2) Baylıq jaratmaytuǵın, tek onı tutınıw etetuǵın ónimlik mexnat. 

 Bul teoriyalıq tiykar tiyisli makroekonomikalıq kórsetkishler sistemasın islep 

shıǵarıw  hám  olardan  uzo?  jıllar  dawamında  kópshilik  mámleketler  ho'jalik 

ámeliyatında paydalanıwǵa sebep bolǵan. 

 Usı  kórsetkishlerdi  házirgi  dáwirde  de  materiallıq  islep  shıǵarıw  tarawları 

rawajlanıwın ekonomikasıt analiz qılıwda qóllaw paydadan holi emes. 

 Islep  shıǵarıwdı  tarawları  rawajlanıwın  eń  ulıwma  halda  -  social  ónim 

kórsetkishi xarakterlaidi. Málim waqıt dawamında (ádetde bir jılda ) materiallıq islep 

---

shıǵarıw tarawlarında jaratılǵan barlıq ónimler óziniń qiimat ańlatpasında jámi social 

ónimdi quraydı. 

 Pútkil  halq  Ho'jaligi  islep  shıǵarıw  quralları  hám  tutınıw  buyımları  islep 

shıǵaratuǵın  tarmaqlardan  ibarat  bolǵanlıǵı  sebepli  jomi  social  ónim  (JIM)  dıń 

materiyaliq (natural -buyım ) quramı islep shıǵarıw quralları hám tutınıw buyımlarınan 

ibarat  boladı.  Bunday  bóliniw  tiykarında  JIM  quramıı  elementleriniń  tutınıw  etińiw 

xarakteri etedi. JIMning islep shıǵarıw qurallarından ibarat bólegi (mashina, úskene hám 

sol sıyaqlılar ) islep shıǵarıw mútajlikleri ushın paydalanıladı hám sonday eken belvosita 

tutınıwdı qandiradi, tutınıw buyımları (azıq - awqat, kiyim-keshek hám sol sıyaqlılar ) 

bolsa olardan parq etip, tikkeley mútajliklerdi qandırıw ushın isletiledi. 

 JIMning  tarmaq  quramı  da  parıq  etedi.  JIM  tarmaq  quramı  odaǵı  ayırım 

tarmaqlar (sanaat, awıl ho'jaligi hám sol sıyaqlı ) ónimleriniń úlesi retinde kórinetuǵın 

boladı. 

 Baha formasında JIM - tutınıw etilgen islep shıǵarıw quralları ma`nisi (S) hám 

tazadan jaratılǵan ma`nisinen (v+m) ibarat boladı. 

 JIMni W menen belgilesak, bunda W c+v+m boladı. 

 Tazadan  jaratılǵan  baha zárúrli  ónim  eki  jumısshı  kúshi  ma`nisinen  (v)  hám 

qosımsha ónimnen (m) ibarat boladı. 

 JIM  kórsetkishi  áhmiyetli  kemshilikke  iye.  Onı  esaplawda  óndiristiń  barlıq 

texnologiyalıq  basqıshlarındaǵı  materiallıq  ǵárejetler  muǵdarı  bir  neshe  ret  kórip 

shıǵıladı  

 Basqasha aytqanda : 

 JIM aralıq ónim + sońı ónim 

 Aralıq  ónimge  qayta  islew,  qayta  islew  hám  satıw  maxsadlari  ushın  harid 

etilgen tovarlar kiredi. 

 Sońı  ónim  qarıydarlar  tárepinen  foidalanish  ushın  satıp  alınatuǵın  tayor 

tovarlar hám hizmatlardan ibarat boladı. 

---

 Sońı  ónim  mexnat  predmetleri  ma`nisin  qayta  esaplawdan  azat  bolsada,  ol 

mexnat  qurallarınıń  jıllıq  amortizasiya  ajıratılǵan  qarjıları  summasına  teń  bolǵan, 

ko'chgan  baha  ótken  zaman  mexnat  nátiyjesi  bolıp,  aldınǵı  dáwirlerde  vujudga 

keltirilgen.  Usınıń  sebepinen  materiallıq  islep  shıǵarıw  hodimlarining  bıyılǵı  jıldaǵı 

iskerligin anıq bahalaw ushın basqa ulıwmalastıratuǵın kórsetkish zárúr boladı. Bunday 

kórsetkish sap milliy ónim qisoblanadi. 

 Sap milliy ónim - bul jalpı social ónimdiń bir bólegi bolıp, ózinde materiallıq 

islep shıǵarıw saǵalarında jıl dawamında tazadan vujudga keltirilgen ma`nisin ańlatadı. 

 Milliy dáramat sońı ónim -omortizasiya eki W-Chv+m 

 Pútkil 

milliy 

ekonomikasınıń 

jaǵdayın 

xarakterleytuǵın 

zárúrli 

makroekonomikalıq kórsetkish - jalpı milliy ónim YAMM esaplanadı. 

 Bul  kórsetkish  materiallıq  islep  shıǵarıw  hám  nomoddiy  hizmat  kórsetiw 

tarawları daǵı barlıq xojalıq birlikleri ekonomikalıq iskerligi sońı nátiyjelerin óz ishine 

aladı. 

 Jalpı  milliy  ónim  (YAMM)  -  milliy  ho'jalikda  bir  jıl  dawamında  vujudga 

keltirilgen sońı ónim hám hizmatlar bazar ma`nisinen ibarat boladı. 

 Sonday  eken,  YaMM  milliy  ekonomikada  jıl  dawamında  islep  shıǵarılǵan 

barlıq  sońı  ónim  (hizmatlar)  dıń  bazar  ma`nisi.  Biz  bilgenimizdey,  bıyılǵı  jılda  islep 

shıǵılǵan barlıq ónimler sotilmasligi múmkin, olardıń bir bólegi rezervlarni toldıradı. 

Yaǵnıy YaMM kólemin esaplab tabıwda rezervlerdiń xar qanday ósiw esapqa alınıwı 

zárúr, sebebi YaMM erdamida bıyılǵı jıldaǵı barlıq ónimler (sotilgan hám sotilmagan) 

esapqa alınadı. 

 Milliy  óndiristiń  jalpı  kólemin  tuwrı  esaplab  shıǵıw  ushın,  usı  jılda  islep 

shıǵarılǵan  barlıq  ónim  hám  hizmatlar  bir  ret  esapqa  alınıwı  zárúr.  YaMM  kólemin 

tabıwda sotilgan hám qayta sotilgan ónimlerdi kóp ret esapqa alıwlardı jónge salıw qılıw 

ushın,  halq  ho'jaligining  barlıq  tarmaqlarında  jaratılǵan  qosılǵan  bahalar  jıyındısı 

alınadı. Biziń joqarıda keltirilgen mısalda (XvII-2 keste) bul 250 swmni quraydı. 

---

 Qosılǵan  baha  -  bul  kárxana  tárepinen  islep  shıǵarılǵan  ónim  ma`nisinen 

jetkizip  beretuǵınlardan  satıp  alınǵan  hám  tutınıw  etilgen  hom-ashe  hám  materiallar 

ma`nisi shıǵarıp taslanǵannan keyin qalǵan bóleginiń bazar ma`nisi. 

 Basqasha  aytqanda  qosılǵan  baha  -  bul  kárxana  jalpı  óniminen  eki  islep 

shıǵarǵan óniminiń bazar bahasınan ámeldegi materiallıq ǵárejetler shıǵarıp taslanǵan 

muǵdarına teń. 

 YaMM epdamida milliy ekonomikada tavar hám xızmetler islep shıǵarıw jıllıq 

kólemin  esaplawǵa  háreket  etiledi.  Gózlengen  maqseta  erisiw  ushın  ekonomikada  jıl 

dawamında  ámelge  asırilatuǵın  kuplab  paydasız  pitimler  esapqa  alinbaslıǵı  zárúr. 

Paydasız pitimlerdiń eki tiykarǵı túri bar. 1. Sap finanslıq pitimarlar. 2. Saqlanıp turǵan 

tovarlardı satıw. 

 Sap finanslıq pitimler óz gezeginde ush tiykarǵı túrge bólinedi: a) mámleketlik 

byudjetten bolatuǵın social tólewleri; b) hususiy social to'lo'vlar; c) qımbatlı qaǵazlardı 

satıw hám satıp alıw. 

 Mámleket social tólewleri óz ishine mámlekettiń bólek shaxs hám oyilalarga 

beretuǵın  social  qamsızlandırıw  boyınsha  tólewleri,  jumıssızlıq  boyınsha  pensiyalap 

hám  eń  húrmetlilik  pensiyaların  aladı.  Mámleket  social  tólewleriniń  áhmiyetli 

ózgesheligi sonnan ibarat, onıń alıwshıları bul tólewlerge juwapan óndiristiń ámeldegi 

kólemin jaratılıwma hesh qanday úles qospaydı. Sonday eken, ulapni YaMM kólemine 

kirgiziw, sol jıl ushın bul kórsetkishni asırıwǵa alıp kelgen bulup edi. 

 Jeke  social  tulovlar,  mısalı,  universitet  studentiniń  úyinen  alatuǵın  aylıq 

járdem pulların YaMM kólemine kirgiziw de tap sonday nátiyjege alıp keledi. qımbatlı 

qaǵazlar menen bolatuǵın pitimler, mısalı, aksiya hám obligasiyalarni satıw -satıp alıw 

kólemi  de  YaMM  ga  kiritilmaydi.  Sebebi  by  pitimler  tuwrınan  -  tóri  ámeldegi  islep 

shıǵarıw? azhmini ko'paytirmaydi. 

 Ustap  turılǵan  buyımlardı  satıw  yohud  ámeldegi  islep  shıǵarıwdı  hákis 

ettitmaydi, ehud eki ret esaptı óz ishine aladı. Mısalı, shama menen oylaymız, siz 1985 

jıl islep shıǵarılǵan avtomashinańızdı sotdingiz. YaMM kólemin anıqlawda bul pitim 

---

esapqa alinbaslıǵı zárúr, sebebi ol islep shıǵarıw ámeldegi kóleminiń kóbeyiwi menen 

birge  barmaidi.  Bir  neshe  jıl  aldın  islep  shıǵarılǵan  tovarlardı  satıw  summasın  zhorii 

iildagi  YaMM  kólemine  kirgiziw,  sol  jıldaǵı  islep  shıǵarıw  kóleminiń  jasalma 

asırılıwına alıp keledi. 

 Ekonomikada jıllıq islep shıǵarıw kóleminiń kórsetkishi YaMM menen birge, 

onıń  tiykarında  esaplanıw  múmkin  bolǵan  bir  qatar  óz-ara  baylanıslı  kórsetkishler 

ámeldegi boladıki, olar milliy ekonomikanıń túrli rayonların xarakterlab beredi. 

 YaMM kórsetkishine sap kirip, kirip hám import ortasındaǵı parq kiredi. Biraq 

túrli  mámleketlerde  sırtqı  sawda  iskerliginiń  salmoqi  keskin  parıq  etedi.  Usınıń 

sebepinen milliy ekonomika rawajlanıw dárejesin halqaro salıstırıwlaw ushın jalpı ishki 

ónim (YaIM) kórsetkishinen paydalanıladı. YalM málim waqıt dawamında (bir jılda ) 

mámleket aymaǵında islep shıǵarılǵan sońı ónim hám hizmatlarning bazar ma`nisi. Ol 

barlıq  óndiriwshiler  qosılǵan  bahalar  jıyındısı  retinde  shıǵadı.  YaMM  berilgen  bolsa 

odan tólew balansı qaldıg'i (kirip hám import ortasındaǵı parq) ni shıǵarıp taslaw jolı 

menen YaIM anıqlanadı. 

 YaMM  hám  YaIM  islep  shıǵarıw  jalpı  kóleminiń  kórsetkishi  retinde  bir 

áhmiyetli kemshilikke iye. Olar usı jılda islep shıǵarıw processinde paydalanılǵan ornın 

toplaw ushın zárúr bolǵan bahanı da óz ishine aladı. 

 YaMMdan  bıyılǵı  jılda  islep  shıǵarıw  processinde  tutınıw  etilgen  kapital 

ma`nisi  yamasa  jıllıq  amortizasiya  summası  ayırıp  taslansa  sap  milliy  ónim  (SMM) 

kórsetkishi payda boladı. 

 YaMM - amortizasiya jıllıq summası = SMM 

 Sonday  bolıp,  SMM  amortizasiya  ajıratılǵan  qarjı  summasına  kemeytirilgen 

YaMM retinde shıǵadı. 

 SMM  ma`nisine  mámleket  tárepinen  ornatılatuǵın  qıysıq  salıqlar  summası 

kiredi.  Qıysıq  salıqlar  kárxana  tárepinen  ornatılatuǵın  baxoga  qosımsha  esaplanadı. 

Bunday salıqlar qarıydar moynına túsedi jáne onıń esabına ózleriniń tabısınıń bir bólegin 

---

joǵatadı.  SMMdan  qıysıq  salıqlar  shıǵarıp  taslansa  milliy  dáramat  (MD)  kórsetkishi 

payda boladı. 

 Resursların  jetkizip  beretuǵınlar  kózqarasınan,  milliy  dáramat  olardıń 

ámeldegi óndiriste qatnasıwdan alǵan dáramatları summası, kárxana kózqarasınan islep 

shıǵarıw faktorları eki resursları bahası kórsetkishi esaplanadı. Milliy ekonomikada bul 

kórsetkish  usı  jılda  islep  shıǵarıw  kólemin  jaratılıwma  ketken  ekonomikalıq 

resurslarınıń bazar bahaların sáwlelendiredi. 

 SMM - bizneske qıysıq milliy dáramat. 

 Ámeliyatda  islep  shıǵarılǵan  hám  paydalanılǵan  MD  parıq  etedi.  Islep 

shıǵarılǵan MD - bul tazadan jaratılǵan tavar hám hizmatlar ma`nisiniń pútkil kólemi. 

Foidalanilgan MD - bul islep shıǵarılǵan Md-den yoqotishlar (tabiy báleler, saqlaw daǵı 

joytıwlar hám t.b. ) hám sırtqı sawda qaldıqı shıǵarıp taslanǵan muǵdarǵa teń. 

 Biziń ámeliyatda MD tutınıw hám jiynaw fondiga ajratıladı. Tutınıw fondı  - 

bul milliy paydanıń jámiyet aǵzalarınıń materiallıq hám materiallıq mútajliklerin hám 

de  pútkil  jámiyet  ehtijojlarini  (tálim,  qorǵaw  hám  t.b.  )  qandırıwdı  támiyinlewge 

ketetuǵın bólegi. Jiynaw fondı - bul milliy paydanıń islep shıǵarıwdı rawajlandırıwdı 

támiyinleytuǵın bólegi. 

 Milliy dáramattı dáramatlar barlıq túrlerin (amortizasiya ajıratılǵan qarjı hám 

bizneske qıysıq salıqlardan tısqarı ) qosıp shıǵıw jolı menen de anıqlaw múmkin. 

 Milliy  paydanıń  bir  bólegi,  atap  aytqanda  social  stroxovaniyaga  ajıratılǵan 

qarjılar, kopxona foidasiga salıqlar hám kopxonaning bólistirilmaidigan paydası ámelde 

úy xojalıqları qolına kelip tushmaydi. Kerisinshe, úy xojalıqları alatuǵın paydanıń  bir 

bólegi, mısalı, social tólewler - olar etken mexnatining nátiyjesi esaplanbaydı. 

 Jeke dáramat kórsetkishin tabıw ushın milliy dáramattan úy xojalıqları qolına 

kelip tushmaydigan dáramatlardıń ush túrin (islep tabılǵan ) shıǵarıp taslawımız, hám 

de  ámeldegi  mexnat  iskerliginiń  nátiyjesi  esaplanbaǵan  dáramatlardı  oǵan  qosıwımız 

zárúr. 

---

 Milliy  dáramat  +  social  straxovaniya  ajıratılǵan  qarjı  +  kárxana  paydasına 

salıqlar + kárxananıń bólistirilbeytuǵın paydası + social tólewler + jeke dáramat. 

 Jeke dáramattan salıqlar tolıqngandan keyin, úy xojalıqlarınıń tolıq ıqtıyarında 

qalatuǵın dáramat qáliplesedi. 

 Salıqlar tolıqngandan keyingi dáramat jeke dáramattan sol dáramat esabınan 

tolıqnatuǵın  salıqlar  muǵdarın  shıǵarıp  taslaw  jolı  menen  esaplanadı.  Salıqlar 

tolıqngandan keyingi dáramat úy xojalıqları eń aqırında iye bolatuǵın dáramat esaplanıp, 

bólek shaxs hám shańaraqlar óz ıqtıyarında bul dáramatlardıń bir bólegin tutınıw ushın 

sarplaydı hám basqa bólegin fondga jóneltiredi. 

 Makroekonomikalıq kórsetkishlerdiń qaray shıǵılǵan analizine tıykarlanıp, bul 

kórsetkishler  pútkil  sisteması  qatnasın  kórgezbeli  oyda  sawlelendiriwimiz  múmkin 

byiadi. 

 Jalpı milliy ónim 

Sap kirip 

 Jalpı ishki ónim 

Amortizasiya 

 Sap milliy ónim 

Qıysıq salıqlar 

Milliy dáramat  

 Milliy  dáramat  -  social  strahovaniya  ajıratılǵan  qarjıları  ;  kárxana paydasına 

salıqlar  ;  kárxana  bólistirilbeytuǵın  paydası  +  social  tólewler?  Shahsiy  dáramat  sol 

dáramat esabına salıqlar, Salıqlar tolıqnatuǵın keyingi dáramat. 

 Makroekonomikalıq  kórsetkishler  sisteması  járdeminde  milliy  esaptı 

shólkemlestiriw múmkinshiligi vujudga keiadi. 

 Jalpı milliy ónim kórsetkishi barlıq ho'jalik birlikleri jalpı pul dáramatları, hám 

de  barlıq  tavar  hám  hizmatiarni  ishiab  shıǵarıwǵa  sarpiarning  ulıwma  muǵdarın  bir 

waqıtta  sáwlelendiredi.  Bul  pútkil  mamiakat  miqiyosida  keń  qamrovii  milliy  esaplar 

sistemasın kirgiziwge tiykar boladı. 

 Miiiiy  esabıar  -  bul  YaMM  hám  miiiiy  dáramattı  ishiab  shıǵarıw  bóliwiash 

hám  de  olardan  paydalanıwdı  xarakterleytuǵın  óz-ara  baylanıslı  makroekonomikalıq 

kórsetkishler sisteması. 

---

 Milliy esaplardı dúziwde eki yoqlama oqıw rejiminen paydalanıladı. Bunday 

esabıar haiqaro statistikada standart sistema retinde 1953-jıldan baslap qollanila basıadı. 

Házirgi dáwirde dúnyanıń 100 den aslam mamiakatiarida usı sistema keń qollanıladı. 

 Millii  esaplar  tiykarın  jıynama  balanslar  quraydı.  Buǵan  dáramat  hám 

ǵárejetler  balansı  mısal  bolıwı  múmkin.  Dáramatlar  xojalıq  birlikleri  hám  xalıq  jalpı 

dáramatiari  (mıynet  haqı,  payda,  tabısıarning  basqa  turiari,  amortizasiya)  summasın 

sáwlelendiredi. Ǵárejetler tórtew gruppadan ibarat boladı : tutınıw, investisiyaiar, daviat 

haridi,  sap  kirip.  Miiiii  esabıar  makroekonomikanıń  norması  daǵı  -  teń  salmaqlılıqii 

hoiatga erisiw dárejesin anıqiashga járdem beredi. 

 Ekenin  aytıw  kerek,  jalpı  ishki  ónim  degende  jıl  dawamında  arnawlı  bir 

mámlekette jámi islep shıǵarılǵan ónim hám kórsetilgen xızmetler ma`nisiniń jıyındısı 

túsiniledi. Haqıyqattan da, ekonomikanıń barlıq tarmaqları daǵı ózgerisler, xalıq sanınıń 

ósiwi, olardıń real dáramatları hám ǵárejetleri, pul aylanbasıyu inflyatsiya processleri, 

sırtqı  sawda  aylanbası  hám  de  sol  sıyaqlı  basqa  makroekonomikalıq  kórsetkishlerdi 

ózinde jámlegen jalpı ishki ónim ósiw páti mámleket rawajlanıwın ózinde kórinetuǵın 

etedi. 

 Mámleketimiz  basshısı  ministrler  Mákemesiniń  jıl  juwmaqlarına  arnalǵan 

jıynalısında 2012 jıl mámleketimiz ushın makroekonomikalıq jaǵday tárepinen málim 

mániste búklem dáwiri bolǵanın belgiledi. Al, ekonomikalıq ósiwdiń tiykarǵı faktorları 

nede kórinetuǵın boladı? 

 Ekenin aytıw kerek, ǵárezsizlik Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde 

respublika  ekonomikası  oǵada  xor-zar  jaǵdayda  edi.  Burınǵı  birlespe  dáwirinde 

Ózbekstan bir tárepleme rawajlanǵan, tiykarınan shiyki zat jetkiziwge jóneltirilgen edi. 

Qolaversa, mámleket ishkerisinde jámi talap hám usınıslar óz-ara proporcionallıǵı izdan 

shıqqandı.  Aldımızda  bolsa  pútkil  xojalıq  júrgiziw  sistemasın  tupten  jańalaw,  bazar 

munasábetleri  húkimran  bolǵan  jáhán  jámiyetshiligine  júz  tutıw  sıyaqlı  salmaqli 

wazıypa turar edi. Eskicha qarawlar buǵan tosqınlıq eter edi, álbette.Hátte bir swmni da 

birov bıykarǵa bermas edi. Lekin xalqımız miynetsevar, hár qanday salmaqli sınaq hám 

qıyınshılıqlardı  mártlershevor  jeńip  ótedi,  saqıy,  or-ar-namısı  kúshli.  Onıń  milliy 

---

qásiyetlerinen kelip shıǵıp, reformalar basqıshpa-basqısh hám izbe-iz ámelge asırıldı. 

Bul dáwir ańsat keshken emes. Saylanǵan rawajlanıw jolımızdan qaytarıwǵa urınıslar, 

qanlı shegaranı buzıp kiriwler yodimizda. Mine sonday salmaqli jaǵdayda pútkil itibar 

xalıq párawanlıǵın asırıw hám jalpı ishki ónim kólemin kóbeytiwge qaratildi. 

 Bular,  birinshi  náwbette,  ekonomikalıq  potencialimizni  asırıwǵa  jay  jarattı. 

Janılg'i - energetika bazasın bekkemlenip, xalıq tutınıw buyımları menen támiyinlewdi 

jaqsılaw,  sanaattı  ekonomikalıq  páseńlewden  alıp  shıǵıw,  transport,  kommunikatsiya 

sistemasın bekkemlew, ámeldegi mineral shiyki zat hám miynet resurslarınan aqılǵa say 

paydalanıw, xalıqtı social qorǵaw sıyaqlı oǵada turmıslıq máselelerdi sheshiwge xızmet 

etdi. 

 Uzaqtı gózlep, ertangi jarıq kúnga isenim menen basqıshpa-basqısh hám izbe-

iz  ámelge  asırılǵan  sociallıq-ekonomikalıq  reformalar  zoe  ketmadi.  Aqır-aqıbetde, 

milliy  ekonomikamızda  jalpı  ishki  ónim  (YaIM)  kóleminiń  jıldan-jılǵa  turaqlı  ósiwi 

kórinetuǵın boldı. 

 Ásirese, 2017 jıl juwmaqları dıqqatqa ılayıq. Sol jılı  2017 jılǵa salıstırǵanda 

YalMning ósiwi 5, 2 protsentti tashkil etip, dáslepki bar bul kórsetkish kólemi respublika 

xalqı sanınıń ósiw dárejesinden asdı. Nátiyjede, YalM xalıq jan basına salıstırǵanda 3, 

2 procentke kóbeydi. 

2008  jıl  juwmaqları  boyınsha  Óz  ara  doslıq  mámleketleri  arasında  barlıq 

tarawlarda  1990  jılǵa  salıstırǵanda  ósiwge  hám  rawajlanıwǵa  erisken  birden-bir 

mámleket — Ózbekstan edi. 

 Ótken on segiz jıl dawamında YalM kóleminiń ósiw dinamikasın kuzatsangiz, 

makroekonomikalıq  ósiwdiń  támiyinleniwi  hám  qolǵa  kiritilgen  unamlı  kórsetkishler 

tosınarlı emes, bálki evolyuciyalıq kóriniske iye bolıp, oǵan bekkem jay jaratılǵanına 

gúwa bolasız. 

 Ekenin  aytıw  kerek,  YalM  kóleminiń  artpaqtası  óz-ózinen  júz  bolmaydı.  Ol 

nátiyjelik  ózgeshelikke  iye.  Yaǵnıy  ekonomikada,  áwele,  finanslıq  tarmaqtıń,  atap 

aytqanda, pul aylanbası jáne onıń ma`nisi turaqlılıǵın, ekonomikalıq strukturalardıń óz-

---

ara  muwapıqlıǵı,  social  tarawdaǵı  maqsetli  jónelistiń  támiyinlengeni  hám  de  sırtqı 

resurslarınıń  waqıtında,  nátiyjeli  ózlestirilgani  usı  kórsetkish  kólemi  artıwına  tiykar 

boladı.  Usınıń  menen  birge,  YalMning  turaqlı  ósiwi  mámleket  degi  ekonomikalıq 

munasábetlerdiń  óz-ara  muwapıqlıǵı  hám  olardıń  rawajlanıwın  ańlatadı.  Buǵan 

baylanıslıǵı qıyınshılıqlar hám tabıslar haqqında sóylegende, tiykarǵı kirip ónimlerimiz 

bolǵan  altın  hám  paxta  talshıǵı,  waqtında  oǵan  jáhán  bazarında  qolaysız  baxa 

kon'yukturasi payda bolǵanı haqqında toqtalıw kerek. Mine sonıń áqibetinde bir ǵana 

2001 jılı xalıq aralıq bazarda 1 milliard AQSh dollarınan kóp muǵdarda joytıw boldı, 

biraq  jıl  juwmaǵına  kóre,  sırtqı  sawda  aylanbası  3,  1  procentke  o'sdi,  altın  -valyuta 

rezervi aldınǵı dárejede saqlap qolindi, usı waqıtta sırtqı sawda operatsiyalarında unamlı 

saldoga erisildi. Bunday nátiyjege erisiwde mámleketimizde islep shıǵarılǵan tovarlar 

hám kórsetilgen xızmetlerdi shetke shıǵarıw zárúrli áhmiyet kásip etdi. 

  

 

 

---