Tema. Kadrlardi ka’siplik tayarlaw sapasi ha’m olardiń básekige shidamliliģi Mazmuni: Kirisiw

Izertlew obiekti. Ka'siplik tayarliq procesin úyreniw.
Izertlew predmeti. Ka'siplik tayarliq sapasin jaqsilaw ushin qolay shárayat jaratıw máseleleri.
Izertlew maqseti. Ka'siplik tayarliq sapasi ha’m ba’seki ortalig’in u'yretiw arqali teoriyaliq bilimlerdi asiriw.
Izertlew wazıypaları:
- Temag'a baylanisli ilimiy materiallardi analizlew arqali mashqalanin' aktuallıǵın tiykarlap beriw;
- Ka'siplik tayarliq sapasin u'yrenip shig’iw;
- Ka'siplik tayarliqti asiriw jollarin,metodlar ha'm usillarin tabiw.

I-BAP. Kadrlardi ka’siplik tayarlaw

1.1 Kadrlar tayarlaw tu’sinigi ha’m mazmunin qayta
sho’lkemlestiriw
Oqitiwshin'in' ka'sipke tayarlig'i na'tiyjesinde student-jaslar ka'sip-o'ner da'stu'rleri ha'm u'rp-a'detleri haqqinda teren' bilim aladi. Studentlerdin' ka'sipke bolg'an qizig'iwshilig'i artadi. Ka'sipke tayarliq barisi dawaminda salamat ma'nawiy ortaliq jaratiladi. Student jaslardin' ka'siplik ma'deniyatin qa'liplestiriw, birinshiden, ka'siplik tayarlig'i barisinin' tabisli boliwina, ekinshiden, ka'siplik ta'lim mazmunina ha'm oqitiwshi-talaba baylanisi xizmetine baylanisli.O'z-ara baylanis xizmeti doritiwshilikti, juwapkershilikti, belsendilikti talap qiladi. Bunda ha'r bir sabaqtan oqitiwshi maqsetti aniq ko're biliwi,a'melge asirilatug'in waziypalar diduris belgilep aliwi lazim.Usi sebepli,talabalarda ka'siplik ma'deniyatti qa'liplestiriw oqitiwshidan izleniwshilik penen jumis alip bariwdi talap etedi. Solay eken, ha'rbir oqitiwshi o'z sheberligi nu'zliksiz asirip bariwi,ha'zirgi ku'nnin 'joqari talaplarina say zamanago'y bilim ha'm ta'jiriybelerin o'zlestiriwi, do'retiwshilik miynet qiliwi studentlerde ka'siplik ma'deniyatti qa'liplestiriwde teren' a'hmiyetkeiye.
"Bilimlendiriw haqqinda"g'i Nizam [1], Kadrlar tayarlawdin' milliy bag'darlamasi [2] talaplarin teren' u'yreniw, oqiw barisinin' ilimiyligine, zaman talaplarina saylig'ina,oqitilip atirg'an oqiw pa'nlerinin'ilimiy ha'mruwxiy-ta'rbiyaliq birligine erisiw studentlerdin' bilim da'rejesinin' joqari ko'rsetkishte boliwin ta'miynleydi. Oqitiwshi studentlerde ka'siplik ma'deniyatti qa'liplestiriwde olardin' ruwxiy, a'dep-ikramliq du'nyaqarasinada ayriqsha a'hmiyet beriwi kerek. Oqiwshi studentlerde u'lkenlerge hu'rmet ha'm izzet, jaqsiliq, do'retiwshilik ideyalarin ka'mal taptiriw maqsetke muwapiq bolip esaplanadi. Sebebi, studentlerdin' ju'da' pa'kligi, du'nyag'a ko'z-qarasi, kishpeyilligi, joqari ha'm o'tkir ja'miyetlik ortaliqta turip, janip, hadal, teren', qiziqli ha'm teren' pikirley aliwi Watan, xaliq ma'pine shin ju'rekten xizmet qiladi. Millettin' millet, xaliqtin' xaliq boliwina na'tiyjeli ta'sir ko'rsetedi. Shavkat Mirziyoyev 2017jili 15-iyun ku'ni Tashkentte bolip o'tken "Sotsialliq turaqliliqti ta'miyinlew, muqaddes dinimizdin' pa'kligin saqlaw-da'wir talabi" temasindag'i a'njumanda shig'ip so'ylegen so'zinde jas a'wladtin' ta'rbiyasi haqqinda ayriqsha toqtap o'tti: "Bizdi ba'rqulla oylandirip keletug'in ja'ne bir ma'sele -bul jaslarimizdin' a'dep-ikramlilig'i, ju'ris-turisi,bir so'z benen aytqanda, dunyaqarasi menen baylanisli. Bu'gin zaman jedelpa't penen o'zgermekte.Bul o'zgerislerdi ha'mmedende ko'birek sezinetug'in kim-jaslar.Meyli,jaslar o'z da'wirinin' talaplari menen u'yles bolsin. Degen menen, a'ynepayitta o'zliginde umitpasin.Biz kimbiz, qanday ulli insanlardin' a'wladimiz, degen shaqiriq olardin' ju'reginde ba'rqullasaz berip,o'zligine sadiq qaliwg'a shaqirip tursin. Bug'an nenin' yesabinan yerisemiz?Ta'rbiya,ta'rbiya ha'm tek g'ana ta'rbiyanin 'esabinan".[3]
Bu'gingi ku'n Respublikamizda jaslar sotsial-siyasiy ta'repten qa'liplesiw ,jan'alaniw protsessinde. Al onin' vektori ma'mleketimizdin' sotsial-siyasiy rawajlaniwinin 'ja'miyettegi bag'darina qaray aniqlanadi. Ha'zirgi ku'nde respublikamiz jaslari usilarg'a talpiniw u'stinde. Biraq olardin' bul jobasin orinlawina ja'miyettegi, ishki siyasiy sistemadag'i qa'liplesip qalg'an eski qag'ydalar o'zinin' qkeri ta'sirin tiygizip atirg'anlig'i haqiyqat.
Bu'gingiku'ndejaslarimizdin' sotsialliqstrukturadag'ibelsendiliginarttiriw,jaslardin'sotsialliqmobilligin arttiriw,sotsial-ekonomikaliq da'rejesinko'teriwmaqsetintiykar etipalinipma'mleket ta'repinenislenip atirg'anjumislar, qabiletilipatirg'anbag'darlamalar daazemes.Sonliqtandama'mleketta'repinenaniqisti talapetetug'inis-ila'jlardiju'zegeasiriwog'adaa'hmiyetli ma'selebolipotir.Aljaslarimizo'zna'wbetinde berilgenbarmu'mkinshiliklerdi sistemaliha'mtoliqpaydalanip qaliwg'atirisiwikerek.
Sotsialliqtan'lawlardajaslardin'qatnasiwaktivlida'rejesin og'adaquramalifaktorlar sistemasibelgileydi.Olardin'ishinde:jaslardin'sotsialliqjag'dayinjaqsilaw,sotsial-siyasiyxizmetkearalasiwi,siyasatqaqizig'iwshiliq ko'rsetiwi,tinishliqpenensiyasiyturaqliliqtiRespublikamizdin'rawajlaniwiushinen'qolaylijag'daysipatinda biliwa'hmiyetlifaktorlardi atapko'rsetiwgeboladi.Jaslar sotsial-siyasiy qa'liplesiw jag'dayinda, yag'niy olardin' sotsialliq o'siwijamiyetlikrawajlaniwdin'bunnan da bilay bag'darina qaray bolatug'inlig'i aniq. Jaslardin' sotsialliq ha'm siyasiy aktivliligin arttiriw ushinto'mendegilerdia'melge asiriwkerekliginko'rsetemiz:
-jaslardin'sotsial-siyasiyxizmetlerdiju'zegeasiriwg'atayarboliwi;- puxaraliq huqiqlarin nizamli tu'rde talap etiw menen birge, o'z initsiativalarin a'melge asiriwg'a mu'mkinshilikaliwi;
-sotsialliq ha'msiyasiysub'ektlerdin'jaslardin' eleqa'liplesipu'lgermegen,tu'siniksiz pikirlerimenen pozitsiyalarinmaqsetli da'stu'rlitayarlawarqalijolg'asalabiliwi;
- jaslar menen institutsionalli sistemalardin' aniq ma'mleketlikideologiyani duris qa'liplestiriw ushin ha'zirgizamannin'o'zgesheliklerimeneno'tkenda'wirdin'jiynalg'an ta'jriybesinbaylanistiraaliqi.
Solayetip,jas a'wladtisiyasattin'jekesub'ektisipatindaayiripqaramay,ten' huqiqliliqqaha'mpuxaraliq ma'plerinqorg'awg'a tiykarlang'antura³lija'miyettin'sistemali tu'rderawajlaniwimu'mkin emes.Jaslardin'sotsialliqstrukturadag'i belsendiliginarttiriwg'abaylanisliislenip atirg'anjumislardin'jemisli boliwiushin olardin'jeke basinin'ha'msotsialliqbag'dardag'i rawajlaniwisistemalitu'rde sho'lkemlestiriliwikerek.

O’zbekistan Respublikasi ma’mleketlik g’aressizligine erisip, ekonomikaliq ha’m sotsiyalliq jaqtan rawajlaniwdin’ o’zine ta’n jolin tan’lawi kadrlar tayarlaw tu’sinigi ha’m mazmunin qayta sho’lkemlestiriwdi za’ru’r qilip qoydi ha’m Qatar is-ila’jlardi ko’riwdi : “Bilimleniriw haqqindagi nizamdi” qabillawdi (1997-jili); Jan’a oqiw jobalari, da’stu’rleri, sabaqliqlardi engiziwdi, (nomunaviy) didaktik ta’minlew islep shig’iwdi, oqiw ornlarin attestatsiyadan o’tkeriwdi ha’m akkreditsiyalawdi, jan’a tiptegi ta’lim mekemelerin payda etiwdi talap etedi.

Mektepкe deyingi ta’lim salasinda u’ylerde sho’lkemlestirilgen balalar baqshalari ha’mde balalar baqshasi mektep kompleksi tarmag’i rawajlanip barmaqta. Balalar shet tillerdi, geografiya, su’wretlew ha’m muzika o’neri, kompyuter sawatlig’i tiykarlarin u’yretiwshi 800 den artiq topar sho’lkemlestirilgen.
Jan’a tiptegi mektepler h’am uliwma ta’lim oqiw orinlari tarmag’i rawajlanip barmaqta.
Ha’zirgi ku’nde 238 litsey ha’m 136 gimnaziya islep turipti. “Salamat a’wlat ushin”, “Ma’nawiyet ha’m mariyfat”, “ekonomikaliq bilim”, “Awil mektebi”, “Rawajlaniwda nuqsani bolg’an balalardi tiklew” ha’m basqa tarmaq bilim d’stu’rleri a’melge asirilmaqta. Respublikamiz ulwma bilim mekteplerinde 435 min’nan artiq oqitiwshi islemekte, olardin’ 73% joqari mag’liwmatli. Miynet bazarin, en’ da’slep awilliq jerlerde sho’lkemlestiriwdin’ terretoriyalliq o’zgesheliklerin esapqa alg’an halda o’ner-texnika bilimin qayta sho’lkemlestiriwge kirisildi. Ha’zirgi ku’nde bul sistemada ja’mi 221 min’ adamdi ta’lim menen qamtip alg’an 442 oqiw orni, sonin’ ishinde, 209 ka’sip-o’ner mektebi, 180 ka’sip-o’ner litseyi ha’m 53 biznes mektebi islep turipti. Bu’gingi ku’nde baslang’ish ka’sip-o’ner ta’limi oqiw orinlarinda derlik 20 min’ oqitiwshi ha’m ta’jriybeli qaniygeler islemekte.
Respublikada ja’mi 197 min’ adam bilim alip atirg’an bolsa 258 orta ka’sip-o’ner talimi islep turipti. Olarda derlik 16 min’ oqitiwshi ha’m injener-pedagok xizmetkerler miynet qilmaqta.
O’zbekistan joqari maktep sistemasi 58 joqari oqiw orni, sonin’ ishinde 16 universitet ha’m institutdi o’z ishine aladi. Olarda 164 min’ talaba bilim almaqta; 16 nuiversitettin’ 12 si O’zbekistan g’aressizlikke erisken da’lepki eki jilda sho’lkemlestirildi. Joqari oqiw orinlarinda islep atirg’an 18.5 min’ oqiwtiwshinin’ 52% ilim doktori ha’m kondidatlari.
Joqari bilim kadrlar tayarlawdi huquqiy bag’darda o’tkiziw jumislari alip barilmaqta, oqiw orinlarinin’ tarmag’i ken’eymekte, universitet bilimi rawajlanbaqta, bilimlerdin’ jan’a tarmaqlari boyinsha kadrlar tayarlaw baslap jiberildi, joqari mektepti ko’p basqishli sistemag’a o’tkiziw a’melge asirilmaqta. Abiturintler ha’m studentlerdin’ bilim da’rejesin test ha’m reyting tiykarinda baxalawdin’ alding’i usillari engizilmekte.
Joqari mag’liwmatli ilimiy ha’m ilimiy-pedagok kadrlar sipatinda ko’beygen talaplarg’a muwapiq aspirantura ha’m doktarantura kadrlar tayarlaw isi ken’eymekte. Joqari attestatsiya komissiyasi sho’lkemlestirildi. Respublikada derlik 4 min’ aspirant bolip, olardan 69% joqari ta’lim sistemasinda ha’m 31% ilimiy-izertlew institutlarinda bilim almaqta. Ja’mi ilimiy ha’m ilimiy-pedagok kadrlardin’ 8% tin ilim doktorlari ha’m 37% ti ilim kondidatlari quraydi. Kadrlar ta’jriybesin asiriwda ha’m olardi qayta tayarlaw sistemasinda 23 institut, 16 fakultet, 4 oray ha’m 14mag’liwmatin joqarilatiw kurslari islep turipti.
Ziyrek balalar ha’m oqiwshi jaslardi qollap-quwatlaw boyinsha ma’mleketlik siyasat alip barilmaqta. Intali ha’m jas o’spirim jaslardi izlep tabiw, olarg’a ko’meklesiw, olardin’ qabiliyeti ha’m intasin o’stiriw boyinsha arnawli fondlar sho’lkemlestirildi, qabiliyetli jaslardi shet ellerdegi jetekshi oqiw orinlari ha’m ilimiy oraylarda oqitiw ha’m stajirovkadan o’tkiziw jolg’a qoyildi.
Ilim ha’m bilim salasinda xaliqaraliq baylanislar ken’eyip barmaqta. Sog’an qaramay, qiling’an o’zgerisler kadrlar tayarlaw sapasin asiriw, ma’mleketti sotsiyalliq-ekonomikaliq rawajlandiriw talaplarina muwapiq boliwin ta’miynley almadi.
Ta’lim salasindag’i ma’mleket siyasatinin’ tiykarg’i printsipleri to’mendegilerden iba’rat;
ta’lim ha’m tarbiyanin’ insanpa’rwar, demokratiyaliq xarakterde ekenligi;
ta’limnin’ u’zliksizligi ha’m izbe-iz ekenligi;
uliwma,orta, sonday-aq orta arnawli ka’sip-o’ner ta’limnin’ ma’jbu’riyligi;
orta arnawli, ka’sip-o’ner ta’limnin’ bag’darin; akademik litseyinde yaki ka’sip-o’ner kolledjinde tan’lawdin’ ixtiyariylig’I;
ta’lim sistemasinin’ du’nyaliq xarakterde ekenligi;
ma’mleket ta’lim standartlari shen’berinde ta’lim aliwdin’ ha’mme ushin ashiqlig’i;
ta’lim da’stu’rlerin tan’lawg’a birden-bir ha’m saylang’an, toparlang’an qatnasta boliw;
bilimli boliwdi ha’m qabiliyetti qoshametlew;
ta’lim sistemasinda ma’mleket ha’m jama’a’t basqariwin sho’lkemlestiriw;
Bilim aliw huqiqi jinisi, tili, jasi, rasasi, milleti, dinge mu’na’sibetine, sotsiyalliq kelip shig’iwi, xizmet tu’ri, sotsiyalliqda’rejesi, turar jayi, O’zbekistan Respublikasi terretoriyasinda qansha waqit jasap otirg’anina qaramastan, ha’r kimge bilim aliwda ten’ huqiqlari kapalatlanadi.
Bilim aliw huqiqi;
Ma’mleket ha’m ma’mleketlik emes bilim mekemelerin rawajlandiriw, o’ndiristen ajralg’an ha’m ajralmag’an halda bilim aliwdi sho’lkemlestiriw;
Bilim ha’m kadrlar tayarlaw ma’mleketlik da’stu’rleri tiykarinda biypul oqitiw, bilimlendiriw mekemelerinde sha’rtnama tiykarinda to’lew esabinan ka’sip o’ner u’yretiw;
Barliq tu’rdegi bilimlendiriw mekemelerinin’ pitkeriwshileri keyingi basqishlardag’i oqiw orinlarina kiriwge ten’ huqiqlarg’a iye boliwi;
U’yde yaki o’zi erkin ra’wishte bilim alg’an puxaralarg’a akkreditatsiyadan o’tken bilimlendiriw mekemelerinde eksternat ta’rtibinde attestatsiyadan o’tiw huqiqin beriw arqali ta’miynlenedi.
Basqa ma’mlekettin’ puxaralari O’zbekistan respublikasinda xaliq araliq sha’rtnamalarg’a muwapiq bilim aliw huqiqina iye.
Respublikada jasap atirg’an puxaralig’i bolmag’an shaxslar bilim aliwda Ozbekstan respublikasi puxaralari menen ten’ huqiqqa iye.
Pedagogikaliq xizmet penen shug’illaniw huqiqi.
Tiyisli mag’liwmati, ka’siplik tayarlig’i bar ha’m jetik tarbiyaliq paziyletlerge iye bolg’an shaxslar pedagogik xizmet penen shug’illaniw huqiqina iye.
Pedagok xizmetkerlerdi joqari oqiw orinlarina jumisqa qabil qiliw O’zbekstab respublikasi ministerler ken’esi tastiyiqlag’an nizamg’a muwapiq taqlaw tiykarinda a’melge asiriladi. Pedagogikaliq xizmet penen shug’illaniw sud hu’kimine tiykarlanip sheklengen shaxslardin’ bilimlendiriw mekemelerinde bul xizmet penen shug’illaniwg’a jol qoyilmaydi.
Bilimlendiriw mekemelerinin’ huqiqiy tiykarlari.
Bilimlendiriw mekemelerin akkredidatsiyalaw wa’killikli ma’mleket organi ta’repinen attestatsiyag’a tiykarlanip a’melge asiriladi. Bilimlendiriw mekemesi yuridik shaxs bolip, nizam hu’jjetlerinde belgilengen ta’rtipte du’ziledi.
Ma’mleketlik emes bilimlendiriw mekemesi ministerler ken’esi belgilegen ta’rtipte ma’mleket akkreditatsiyasinan o’tken payittan baslap yuridikaliq shaxs huqiqlari ha’m bilimlendiriw xizmeti menen shug’illaniw huqiqina iye boladi. Bilim mekemeleri nizam hu’jjetlerine muwapiq islep shig’ilg’an ustav tiykarinda xizmet ko’rsetedi. Bilim mekesi attestatsiya na’tiyjeleri boyinsha ma’mleket akkredatatsiyasinan maqrum etiliwi mu’mkin. Bilimlendiriw mekemeleri oqiw-ta’rbiya komplekslerine ha’mde oqiw ilimiy o’ndiris birlespeleri ha’m uyimlarina birlesiwge haqili.
Ta’lim mekemeleri ustavinda bekgilengen waziypalarina muwapiq pulli ta’lim xizmetlerin ko’rsetiw, sonday-aq isbilermenlik xizmetinin’ basqa tu’rleri menen shug’illaniwg’a haqili.
O’zbekistan respublikasinin’ bilimlendiriw haqqindag’i nizami puxaralarg’a bilim, ta’rbiya beriw, ka’sip-o’ner u’yretiwdin’ huqiqiy tiykarlarin belgilewdi ha’mde ha’r kimnin’ bilim aliwdan iba’rat konstitutsiyaliq huqiqin ta’miynlewge qaratilg’an.
Bilimlendiriw haqqindag’i nizam hu’jjetleri usi nizamnan ha’mde basqa nizam hu’jjetlerinen iba’rat.
Qaraqalpag’istan respublikasinda bilimlendiriw salasindag’i mu’na’sebetler Qaraqalpag’istan respublikasinin’ nizam hu’jjetleri menende ta’rtipke salinadi.
Eger O’zbekistan respublikasinin’ xaliq-araliq sha’rtnamasinda bilimlendiriw haqqindag’i nizam hu’jjetlerinen o’zgeshe qag’iydalar belgilengen bolsa, xaliqaraliq sha’rtnama qag’iydalari qollanilg’an. Bilimlendiriw O’zbekistan respublikasi sotsiyalliq rawajlaniwi salasinda en’ basil dep ja’riyalanadi. Xaliqtin’ bay intelektual miyrasi ha’m uliwmaliq u’rp-a’detleri tiykarinda, zamanago’y ma’deniyat, ekonomika, ilim, texnika ha’m texnologiyalaardin’ jen’isleri tiykarinda kadrlar tayarlawdin’ jetik sistemasin qa’liplestiriw O’bekstan rawajlaniwinin’ za’ru’r sha’rti bolip tabiladi.