Tema: Ekonomikaliq qawipsizlikti támiynlew siyasati Reje

Ekonomikaliq qawipsizlik tusinigi ham oniń tùrleri
Ekonomikalıq qawipsizlik - mámleket, aymaq, firma, kompaniyanıń ekonomikalıq krizisqa uchrash qáwipinen qorǵaw boyınsha kóretuǵın ilajları kompleksi. Rawajlanǵan mámleketlerde ekonomikalıq qawipsizlikti támiyinlew maqsetlerinde iri firma, kompaniyalarda arnawlı xızmetler tashkil etiledi. Olar bazarlardı úyreniw, talap hám usınıstı prognozlaw, ilimiy-texni-ka rawajlanıwın baqlaw hám basqa. islerdi atqaradi (Marketing). ekonomikalıq qawipsizlikti támiyinlewde ónim túrin tez tezden jańalap turıw, básekiles ónimlerdi , ǵárejetlerdi kemeytiw zárúrli áhmiyetke iye.Ekonomikalıq qawipsizlikti milliy ekonomika dárejesinde makroekonomikalıq kategoriya hám arnawlı bir mámleket milliy ekonomikasın xarakteristikalaydı, bazar sistemasında xater bar ekenliginen hám bunnan hátte milliy ekonomika da erkin bolmaslıǵın, odan saqlanıw zárúr ekenligin ańlatadı.Ekonomikalıq qawipsizliktiń bas kriteryası bul mámleket mútajlikleriniń úzliksiz támiyinleniwi esaplanadı, bul, birinshiden, múmkinshilik barınsha ózin óz ónim hám xızmetler menen támiyinlewdi, ekinshiden, mámlekette jaratıw múmkin bolmaǵan tavar hám xızmetlerdi shetten qolay bahalarda hám úzliksiz keltirip turıwdı ańlatadı. Keri jaǵdayda ekonomika izdan shıǵadı. Milliy ekonomika dárejesinde ekonomikalıq qawipsizliktiń zárúrli 3 baǵdarı (azıq-túlik, janar may -energetika, kirip) bar. Mámleket xalqınıń azıq awqatga bolǵan talabın qanaatladiriw 80%, mámlekettiń energiya faktorlarına bolǵan talabınıń óz esabınan 70—80% ga qanaatladirilganda qawipsizlikke erisilgen esaplanadı. Kirip qawipsizligi mámleket kirip potencialın ámelge asırıw múmkinshiligi menen belgilenedi. Kirip quramında tutınıwǵa tayın ónimler, birinshi náwbette, ishlov beretuǵın sa-noat ónimleri bolıwı talap etiledi. Kiriptiń sheklengen túrdegi tovarlarǵa, ásirese, jáhán bazarında bahası tez-tez ózgerip turatuǵın sheki onim hám energiya faktorlarına baylanıslı bolıp qalıwı kirip xaterin tuwdıradı, bahalar tomenlegen waqıtta kirip tushumidagi joytıwlar mámleket ekonomikasına ziyan keltiredi. Ekonomika globallasqan, kirip hám importtıń milliy ekonomikaǵa tásiri kúshaygan sharayatta ekonomikalıq qawipsizlikti óz óndirisi menen támiyinlep bolmaydı. Sonday sharayatta kirip-import baylanıslarınıń úzliksizligin strategiyalıq serikshilik tiykarında támiyinlew ekonomikalıq qawipsizlikti kepillikleydi. Garezsizlik jılları Ózbekstan ekonomikası daǵı strukturalıq jılısıwlar sebepli dán ǵárezsizligine erisildi, mámleket zárúriyatınıń 90% óz dani menen támiyinlendi (2002-jıl ). Janar may -energetika kompleksin rawajlandırıw nátiyjesinde sol tarawdaǵı talap -mútajliklerdi de, tiykarınan, óz óndirisi esabınan qanaatlandiriwga erisildi. Milliy ekonomikanıń turaqlı hám dinamikalıq rawajlanıwı, onıń ishki hám jáhán bazarları daǵı natiyjeliligi hám básekige shıdamlılıǵı mámlekettiń ekonomikalıq qawipsizligi menen bekkem baylanıslı. "Mámlekettiń ekonomikalıq qawipsizligi" túsinigi mámlekettiń tiyisli siyasiy, huqıqıy hám ekonomikalıq institutlarınıń ózleriniń tiykarǵı sub'ektleri máplerin milliy ekonomikalıq dástúrler hám qádiriyatlar sheńberinde qorǵaw qábiletin sáwlelendiredi. Jáhán tájiriybesi kórsetip turıptı, olda, ekonomikalıq qawipsizlikti támiyinlew mámleket ǵárezsizliginiń kepilligi, turaqlılıq hám jámiettiiń nátiyjeli turmısı hám tabıslarǵa erisiw shárti bolıp tabıladı. Bul ekonomika jámiyet, mámleket hám shaxs iskerliginiń turmıslıq táreplerinen biri ekenligi menen anıqlama bernedi hám sol sebepli milliy qawipsizlik túsinigi ekonomikanıń turmıslıqlıǵın, júzege keliwi múmkin bolǵan sırtqı hám ishki abaylarǵa qarsı kúshin bahalamastán bos sóz boladı. Sol sebepli ekonomikalıq qawipsizlikti támiyinlew eń zárúrli milliy ústin turatuǵınlıqlardan biri bolıp tabıladı. Álbette, ekonomikalıq qawipsizlik mámleket qawipsizligi sistemasına mámlekettiń isenimli qorǵawın támiyinlew, jámiyette social tınıshlıqtı saqlaw hám ekologiyalıq bálelerden qorǵaw sıyaqlı strukturalıq bólimler menen birgelikte kiritilgen. Bul erda hámme zat óz-ara baylanıslı bolıp, bir jónelis basqasın toltıradı : hálsiz hám nátiyjesiz ekonomikası menen áskeriy qawipsizlik bolıwı múmkin emes, tap social qarama-qarsılıqlar nátiyjesinde bóleklenip ketken jámiyette áskeriy qawipsizlik yamasa nátiyjeli ekonomika bolıwı múmkin emes. Biraq, qawipsizliktiń ol yamasa bul táreplerin esapqa alǵan halda, olardıń ekonomikalıq táreplerin shetlep ótiw múmkin emes.
Ekonomikalıq qawipsizlik - ekonomikalıq kategoriya esaplanadı. Ol ekonomikanıń turaqlı ekonomikalıq ósiw támiyinlengen, social mútajlikler optimal dárejede qanaalandirilgan,ratsional basqarıw ámelge asırılǵan, milliy hám xalıq aralıq dárejelerde ekonomikalıq máplerdiń qorǵawlangandagi jaǵdayın ańlatadı. Ekonomikalıq qawipsizlik milliy qawipsizliktiń zárúrli strukturalıq bólegi, onıń materiallıq hasası bolıp esaplanadı. Ekonomikalıq qawipsizlik ekonomikalıq kategoriya retinde mámleketshilik qáliplesken hám de jámiyet óz máplerin ańlap jetken dáwirlerden payda bóle baslaǵan.Ekonomikalıq qawipsizlik óziniń ob'ekt hám sub'ektlerine iye bolıp, onıń ob'ekti degende mámlekettiń ekonomikalıq sisteması hám de onı tashkil etiwshi elementleri túsiniledi.
Ekonomikalıq qawipsizlik obiektlerine tómendegiler kiredi:

• 
  tábiy baylıqlar ;
  
• 
  insan resursları, miynetke uqıplı xalıq ;
  
• 
  islep shıǵarıw fondlari;
  
• 
  kóshpelis múlk;
  
• 
  finanslıq resurslar ;
  
• 
  xojalıq sistemaları ;
  
• 
  regionlar ;
  
• 
  shańaraq;
  
• 
  insan.
  

Ekonomikalıq qawipsizlik subektlari tómendegilerden ibarat :

• 
  funksional hám tarmaq ministrlikleri hám de keńseleri;
  
• 
  salıq xızmetlerin;
  
• 
  bajıxana xızmetlerin;
  
• 
  bankler;
  
• 
  birjalar ;
  
• 
  qamsızlandırıw kompaniyaları ;
  
• 
  nızam shıǵarıwshı organlardıń tiyisli komitet hám komissiyaları ;
  
• 
  ónim islep shıǵarıwshılar hám satıwshılar, jumıs hám xızmetler
  
• 
  kórsetiwshiler;
  
• 
  qarıydarlar jámiyetleri.
  

Ekonomikalıq qawipsizliktiń tómendegi túrleri ámeldegi:

• 
  islep - shıǵarıw -texnologiyalıq tarawlar daǵı qawipsizlik;
  
• 
  sanaat salasındaǵı qawipsizlik;
  
• 
  azıq-túlik qawipsizligi;
  
• 
  demografik qawipsizlik;
  
• 
  finanslıq qawipsizlik;
  
• 
  informaciya qawipsizligi;
  
• 
  sırtqı ekonomikalıq iskerlik salasındaǵı qawipsizlik hám t.b.
  

Ekonomikalıq qawipsizliktiń tómendegi indikatorlari ajıratıp kórsetiledi:

• 
  jalpı ishki ónim kóleminiń ósiwi;
  
• 
  xalıqtıń turmıs dárejesi hám sapası ;
  
• 
  inflyatsiya dárejesi;
  
• 
  jumıssızlıq dárejesi;
  
• 
  ekonomika quramı ;
  
• 
  mámleket qarızı ;
  
• 
  jámiettiiń múlkshilik qatlamlarǵa bóliniwi;
  
• 
  ekonomika hám jámiettiiń kriminallashuvi;
  
• 
  óndiristiń texnikalıq hám texnologiyalıq jaǵdayı ;
  
• 
  básekige shıdamlılıq ;
  
• 
  importqa baylanısqanlıq ;
  
• 
  qupıyalıq ekonomikalıq iskerlik kólemi;
  
• 
  altın valyuta rezervlari.
  

Ekonomikalıq qawipsizlikti kriteryalarǵa tiykarlanǵan halda úyreniw degende, ekonomika jaǵdayın ulıwmalastırılǵan halda, yaǵnıy resurs potencialı hám onıń rawajlanıw múmkinshilikleri, resurslardan paydalanıw natiyjeliligi dárejesi, básekige shıdamlılıǵı hám taǵı basqalardı bahalaw túsiniledi. Ekonomikalıq qawipsizlik milliy qawipsizliktiń zárúrli strukturalıq bólegi bolǵanlıǵı sebepli de onı támiyinlew zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Ózbekstan Respublikasınıń ekonomikalıq qawipsizligin támiyinlew mámlekettiń hár salasında rawajlanıwın tiykarǵı shártlerinen biri bolıp esaplanadı. Qánigelerdiń pikrine qaraǵanda, “bul aktual máselede jeńil pikirlew yamasa anıq qáwipke bepisandlik menen qaraw, onı kemeytirip kórsetiw qanday aqıbetlerge alıp kelgenligi haqqında tariyxdan qálegenshe mısallar keltiriw múmkin”Ekonomikalıq qawipsizlik mámleket qawipsizligi sistemasındaǵı zárúrli jónelis bolıp, mámleket qorǵaw qábiletin támiyinlew, jámiyette social turaqlılıqtı saqlaw, ekologiyalıq apatlardan qorǵaw qılıw sıyaqlı jónelisler menen bir qatarda turadı. Mine sol jónelisler bir - birin toltırıp turadı hám bir-biri menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. CHunki, mámleket ekonomikası quwatlı bolmasa, ol turaqlı rawajlanmasa, bul mámlekettiń qorǵaw qábiletin támiyinlew qıyınshılıqlı bolıp qaladı. Áyne waqıtta, mámlekette social turaqlılıq támiyinlanmas eken, onıń qorǵaw qábileti da bekkem bolmaydı hám ekonomikası nátiyjeli rawajlanbaydı. Ekonomikalıq qawipsizlik túsiniginiń mazmun hám mánisin kórsetip beriwden aldın milliy qawipsizlik túsinigine toqtalıp ótiw kerek boladı. Milliy qawipsizlik máplerdi qorǵawdıń ulıwma forması retinde máp hám mútajliklerdi qandırıw, materiallıq, ruwxıy, ulıwma insanıylıq qádiriyatlardan payda kóriwshi bolıw hám párawanlıqqa umtılıw tuwrısındaǵı barlıq qıyallardı ańlatadı. Mámlekettiń milliy qawipsizligi onıń milliy máplerin túrli siyasiy, áskeriy, ekonomikalıq, ekologiyalıq, ideologik hám basqa faktorlar tásiri hám abaylardan qorǵaw etiwge jóneltiriledi.Sonin ushın da milliy qawipsizlik quramı quramalı dúzılıwǵa iye bolıp, siyasiy, áskeriy, ekonomikalıq, ekologiyalıq, ideologik, ideologiyalıq, informaciya qawipsizligin óz ishine aladı.
Hár qanday sistema sıyaqlı, ekonomikalıq qawipsizlik de óziniń dúzilisine iye, hám túrlerdiń birewiniń biyqararlıǵı pútkil " piramida" ni oyatıwı múmkin. Analizshiler ekonomikalıq qawipsizliktiń bunday strukturalıq bólimlerin belgileydiler:

• 
  Texnologiyalıq hám islep shıǵarıw. Tábiy resurslar, kirip hám importtı baqlaw.
  
• 
  Quwat. Bul mámleket ǵáziynesine payda keltiretuǵın zavod hám fabrikalardıń turaqlılıǵındı hám qáliplesiwin, óndiristegi uwayımların támiyinleydi.
  
• 
  Inflyatsiya. Bul finans aǵımı menen baylanıslı bolǵan bahalar bahosini kórsetedi. valyuta bazarı, mámlekettiń sawda hám tólew balansı tezlik penen nomerlerde sáwlelendirilgen.
  
• 
  Finanslıq. Byudjet dáramatları kórsetkishleri, banklerdiń dáramatları, qımbatlı qaǵazlar bazarı.
  
• 
  Intellektuallıq. Patentlerdi qorǵaw, avtorlıq huqıqı, bajıxana qadaǵalawı.
  
• 
  Informaciya. Ǵalaba xabar qurallarınıń iskerligin baqlaw, informaciyanı usınıw, " deza" dıń sawatlı infuziyalari.
  
• 
  Sırtqı ekonomikalıq iskerlik. Jáhán ekonomikası menen sırtqı tásir, sırtqı sawda kórsetkishleri, jıllıq balans nátiyjeleri.
  

Rawajlanıp atırǵan rolni isbilermenliktiń ekonomikalıq qawipsizligi - isbilermenler iskerligin qorǵawǵa qaratılǵan ilajlar ámelge asıradı. Kompaniyalarda súykelisiw, jınayatlı strukturalardan abaylar, jalataylıq sxemaları sıyaqlı mashqalalardi sheshiwde anıq jantasıw talap etiledi. Usınıń sebepinen, qawipsizlik xızmetlerin bunday túrdegi qorǵaw tiykarında isleydi:

• 
  fizikalıq : qawipsizlik hám qawipsizlik kameraları ;
  
• 
  ekonomikalıq : salıq tekseriwi hám optimallastırıw ;
  
• 
  shólkemlestirilgen-xızmetkerler : xızmetkerlerdi baqlaw ;
  
• 
  huqıqıy : pitimlerdi úyreniw, joybarlardı analiz qılıw.
  

Kóplegen komponentlerdi qamtıp alıwshı sistema haqqında gápirganimiz ushın, tek ǵana sol sıyaqlı qawipsizlik ilajları sxeması onıń qawipsizligin kepillikleydi. Ekonomikalıq qawipsizliktiń tiykarǵı principlerı:

• 
  Nızamnıń ústin roli.
  
• 
  Shańaraqtıń hám mámlekettiń ekonomikalıq mápleri teń salmaqlılıqına ámel qılıw.
  
• 
  Ekonomikanıń " ústinlerini" qorǵaw boyınsha qabıl etilgen ilajlardıń waqıtında atqarılıwı.
  
• 
  Da sırtqı, da ishki mashqalalardi tınısh sheshimlerden ábzal qılıw.
  
• 
  Ekonomikalıq qawipsizliktiń mámleket hám xalıq aralıq sistemaların integraciyalaw.
  

Ekonomikalıq qawipsizlik dárejeleri.Ekonomikalıq qawipsizlik túsinigi, sonıń menen birge, faktorlar menen belgilenetuǵın dárejelerdi ańlatadı

• 
  Mámlekettiń geografiyalıq jaylasıwı,
  

• 
  qımbatlı resurslarınıń bar ekenligi.
  
• 
  Mámlekettiń finanslıq hám áskeriy kúshi, onıń rawajlanıw strategiyası.
  
• 
  Sanaat kárxanalarına kómeklesiw.