Tema: Ekonomikada byudjet – salıq siyasatı. Ózbekstan Respublikasında byudjet-salıq siyasatınıń ózgeshelikleri

I Bap. Ózbekstan Respublikası ekonomikalıq byudjet - salıq siyasatı jáne onıń huqıqıy tiykarları.

1. Byudjet - salıq siyasatınıń qásiyetleri hám baǵdarları

Byudjet – salıq siyasatı degende ekonomikada tolıq bántlikti, tólew balansınıń teń salmaqlılıǵın hám ekonomikalıq ósiwdi támiyinlewge qaratılǵan mámleket qárejetleri hám salıqlardı ózgertiwdi óz ishine alǵan is-ilájlar túsiniledi. Ekonomikalıq turaqlılıq yaki páseyiw dáwirinde bolǵan jaǵdaylarda mámleket tárepinen xoshametlestiriwshi fiskal siyasat alıp barıladı.

Byudjet - salıq siyasatı baǵdarları belgilep berildi: 2019 jıldan 1 mlrd swm salıq tólep atırǵan kompaniya 850 mln swm tóleydi.

Ózbekstan Ministrler Mákemesi 2019 – jılǵı mámleket byudjyeti parametrlerin tastiyiqladi. Ol jaǵdayda kelesi jılda mámleket salıq siyasatınıń tiykarǵı baǵdarlarına da aydınlıq kiritilgen. Atap aytqanda, belgileniwinshe, salıq túpkilikli ózgerisleri nátiyjesi bolıp esaplanıp, fizikalıq hám yuridikalıq shaxslar, isbilermenlik sub'yektleriniń tabısı sezilerli asadı, biznes óz iskerligin legallastırıwdı dawam etedi, “konvert”da aylıq is haqı beriw ámeliyatı toqtatıw tappaqtası kútilip atır.

1. Fizikalıq shaxslar tabısın salıqqa tartıwdı jetilistiriw maqsetinde, barlıq puqaralar ushın fizikalıq shaxslardan alınatuǵın dáramat salıǵınıń birden-bir stavkası 12 procent muǵdarında engizilmekte. Ilgeri, xalıq dáramatları tórt teksheli shkala menen salıqqa tartilar edi. Jańa ilaj, “konvert” tiykarında mıynet haqı tólewden waz keshiwge, usınıń menen birge isbilermenlik sub'yektleriniń xızmetkerler sanı hám mıynet haqı fondin nızamlastırıwıǵa xoshamet oyatadı hámde ekonomikada jamǵarıw úlesin kóbeytedi.

2. Miynetke haq tólew fondına salıq jugin kemeytiwdiń taǵı bir ilajı, bul - birden-bir sociallıq tólew stavkalarınıń 25 procentten 12 procentke shekem kemeytiriliwi boldı. Atap ótiw orınlı, bul qaǵıyda byudjyet shólkemleri hám mámleket úlesi 50 procentten joqarı bolǵan shólkemler ushın qollanıw etilmeydi. Usı usınıstan salıq tólewshiler qálewinde qalatuǵın aqshalar 2,9 trln swmdi quraydı.

3. Puqaralardıń dáramatlarınan Pensiya fondına qamsızlandırıw badalini (8 procent) tólew ámeliyatı biykar etiledi. Mısal ushın, mektepke shekem tálim shólkemi tárbiyashisina 1 908 mıń swm mıynet haqı esaplansa, salıqlar hám tólewler ustap qalınǵaninen keyin 1520 mıń swm qolına alatuǵın bolsa, kelesi jıldan baslap 1680 mıń swm alıwdı baslaydı.

4. Payda salıǵı tólewshilerine salıq jugin kemeytiw, investitsiyalar muǵdarın asırıw ushın qolay shárt-shárayatlar jaratıw maqsetinde:

sawda bankleri ushın payda salıǵı stavkası 22 procentten 20ǵa shekem;

kárxana hám shólkemler ushın – 14ten 12ge shekem;

dividend hám procent kórinisindegi dáramatlar ushın – 10nan 5ke shekem kemeytiriledi.

Bul ilajlar salıq tólewshiler ıqtıyarında 582 mlrd swm qaldırıw imkaniyatın beredi.

Mısal ushın, 1 mlrd swm salıq tóleytuǵın kárxana keyingi jılda 850 mln swm salıq tóley baslaydı, sap paydası bolsa 150 mln swmǵa kóbeyedi.

5. Bunnan tısqarı, yuridikalıq adamlardıń aylanba aqshasınan óndiriletuǵın mámleket maqsetli fondlarına májburiy ajıratılǵan qarjılar da biykar etilmekte. Bul ajıratılǵan qarjı 15 procent rentabellik penen isleytuǵın kárxana ushın 21,3 procentlik payda salıǵı menen teń bolıp tabıladı. Sonday eken, payda salıǵı stavkası menen birge ulıwma salıq júginiń azayıwı derlik 23,5 protsentti skólkemlestiredi. Respublika boyınsha salıq tólewshileriniń mine sol ilaj esabına kóretuǵın paydası 5 trln swmnan artıqtı quraydı.

6. Sonıń menen birge, salıq siyasatın jetilistiriwdiń salıq tólewshilerge unamsız tásirin kemeytiw maqsetinde, yuridikalıq adamlardıń buyım-múlkine salınatuǵın salıq stavkasın 5 procentten 2 procentke shekem tómenletiw usınıs etilmekte. Bul 1,2 trln swm salıq tólewshiler qasında qalıwın ańlatadı.

7. Jıllıq aylanbası 1 mlrd swmǵa shekem bolǵan mikrofirma hám kishi kárxanalar ushın birden-bir salıq tólemi stavkası 5 procentten 4 procentke shekem kemeytirilmekte. Yaǵnıy haqıyqattan da kishi kárxana bolǵan tólewshiler ushın bir jıllıq salıq tólew swmması 10 mln swmǵa shekem azayıwı múmkin.

8. Jıllıq aylanbası 100 mln. swmǵa shekem bolǵan jalǵız tártipdegi uqıplı basqarıwshılar ushın qatań belgilengen salıq stavkaları 13-40 procentke kemeytiriledi. Jıllıq aylanbası 100 mln swmnan joqarı hám 1 mlrd swmǵa shekem bolǵan jalǵız tártipdegi uqıplı basqarıwshılarǵa qatań belgilengen salıq biykar etiledi. Olar da aylanba aqshasınan 4 procentlik stavkada salıq tóley baslasadı.

Salıq siyasatını rawajlandırıwǵa xızmet etiwshi bárinen burın ekonomikanı erkinlestiriw hám islohatlarni tereńlestiriwdi huqıqıy nızamlar tekǵana ekonomikalıq bálki da sociallıq hámde siyasiy wazıypalardı sheshiw tiykarǵı rol oynaydı. Respublikamizdi salıq siyasatınıń huqıqıy tiykarları ǵárezsizliktiń dáslepki kúnlerinen baslap kúshke kirgenligi tikkeley ózbetinshe salıq siyasatını qáliplestiriw hám mámleketlik wazıypaların orınlawǵa xizmet etiwi pikrimiz dálili bolıp tabıladı.

Ózbetinshe salıq siyasatın júrgiziw mámlekettiń salıq munasábetleri sheńberindegi húkim, nızam hám qararları atqarılıwın támiyinlew hámde onı shólkemlestiriw ushın ishlab shıǵılǵan ilajlarǵa tiykarlanǵan, hár tárepleme ózbetinshe munasábetlerdi hám turaqlılastırıw jolında qáliplesedi hám rawajlanadı. Salıq siyasatı finans siyasatınıń quramı retinde bazar ekonomikasınıń zárúriy bólegi bolıp esaplanadı. Salıq siyasatınıń tabıslı ámelge asırılıwı ushın ol ilimiy tárepten tiykarlanǵan bolıwı shárt esaplanadı. Salıq munasábetlerin oyıq úyreniw, odan ilimiy juwmaqlar shıǵarıw arqalıǵana salıq siyasatıda úlken tabısqa erisiw múmkin boladı.Salıq siyasatını salıq hám salıq sistemasın rawajlandırıwdıń maqsetinde salıq tólewleri mámleketlik aldında turǵan wazıypa hám ilajlardı tolıq finanslıq resurslar menen támiyinlew múmkinshiligi jaratılmas eken, byudjet kemtarlıǵına dus keliwge tuwrı keledi. Bunday kemshiliklerdi kelip shıǵıwdıń aldın alıw hám qánigelerden shólkemlesken koordinatsion keńesdi shólkemlestiriw hám olarǵa salıq munasábetlerin dinamikalıq ózgeriwin baqlaw arqalı pikirler hám usınıslar islep shıǵıw juwapkerligin júklew maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Bul bolsa tómendegi shara -ilajlardı islep shıǵıw boyınsha aktivligin asırıwdı talap etedi, yaǵnıy :

-salıqlardı zamanagóy sociallıq ortalıqdı jaratılıwma qaratilishi;

-salıqlardı qarıydarlarǵa túsetuǵın salmaǵını tınımsız aqılǵa say salıq munasábetlerin qóllaw arqalı kiyim-kensheklashtirib barıwdı ;

- zamanagóy salıq munasábetlerin júzege keltiriw arqalı iskerlik kórsetiwshi xojalıq sub'ektlarining sanını asıra barıwı ;

-salıq munasábetleri hár tárepleme basqa finanslıq kórsetkishler hám olardı ósiwine sáykes aparıwıǵa zárúriy shárt-shárayatlar jaratıwdı ;

- xojalıq sub'ektleri hám xalıqdı keń qatlamın salıq nizamlıqlarına ámel etiwi ushın zárúriy shárt-shárayatlardı jaratıp beriwdi. Sonday etip salıqlardı aqılǵa say tártipke salıwda, xalıq mápleri jolındaǵı tásirliligin asırıwda byudjet kemtarlıǵın aldın alıwda salıq siyasatı za’ru’rli orın egalomogi kerek.

Ámelge asırılıp atırǵan ilajlardı, yaǵnıy kishi biznes kárxanalarını finanslıq qollap-quwatlaw, kárxanalardı modernizaciyalaw arqalı olardı hár qıylı iskerlik yurg'izishga qaratıw, finanslıq bazardı turaqlılastırıw, xalıqtıń keń qatlamın materiallıq qollap-quwatlaw, sociallıq qáwipsizlikti kúsheytiw hám xızmetlerdi salıqtan kompleks paydalanıw arqalı ámelge asırıw salıq siyasatını turaqlılastırıwǵa qaratilishi menen hal etiliwi múmkin.Salıqlar mámleketlik byudjetiniń tiykarǵı bólegin shólkemlestiriwde derek wazıypasın orınlawı sebepli mámleketlik salıq siyasatı arqalı salıq munasábetlerin tártipke keltirip turadı nátiyjede mámleketlik salıq siyasatını islep shıǵıwdıń tiykarǵı shólkemlestiriwshisi retinde maydanǵa shıǵadı. Mámleketlik óz finanslıq keńseler iskerligin salıq siyasatını islep shıǵıwǵa hám ámeliyatda qollanıwıǵa jalb etedi. Salıq siyasatını islep shıǵıp atırǵanda salıq munasábetleri sheńberindegi tabıslar hám kemshiliklerni e'tiborga alıw, olardı úyrenip shıǵıw arqalı salıq esabı, tólewi hám ámel etiwshi salıq elementlerin ózgeriwin itibarǵa alıwı zárúr. Sebebi, mámlekettiń salıq siyasatını aktiv júrgiziwdegi roli bazar ekonomikası munasábetlerin hár tárepleme rawajlandırıwdıńda kórinetuǵın boladı. Onıń ushın mámleketlik óz salıq siyasatıda salıq stavkaların kemeytiw arqalı byudjet turaqlılıǵındı támiyinlew, “joqarı salıq stavkaları hám salıqlardı tólewden ǵalabalıq shaǵılısıw ”, “tómen salıq stavkaları hám salıqlardı qálegen tólew” ideyasın bas wazıypa qılıp alıwı kerek. Bul bolsa salıqlar arqalı basqarıw usılarini jetilistiriw boyınsha tómendegilarni ámelge asırıwdı talap etedi, yaǵnıy :

-salıq boyınsha jeńilliklerdiń nátiyjelililik dárejesin asırıw ushın tómendegi ilajlardı ámelge asırıwdı ;

- finanslıq sanktsiya hámde basqarıw járiymalar tekseriw nátiyjesinde anıqlanǵan, byudjetke etkazilishi múmkin bolǵan zálel muǵdarına salıstırǵanda qatań belgilengen procentlerde undirib alınıwı.

Usılardı inabatqa alǵan halda salıq siyasatını ekonomikalıqtni rawajlandırıwdıńdaǵı tásirliligin jáne de asırıwǵa erisiw múmkin boladı. Respublikamizdıń ǵárezsizlikke jetiwi, óziniń ózbetinshe salıq sistemasın qáliplestiriwdi de taqazo etardi. Sonnan kelip shıǵıp, ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarından itibaran ózbetinshe salıq sistemasın qáliplestiriwge qaratılǵan túpkilikli ózgerisler izbe-izlik menen ámelge asırila baslandı hám usı reformalardıń nátiyjesi bolıp esaplanıw házirgi paytga kelip Respublikamizda bir shekem ayriqsha bolǵan salıq sisteması formalantirildi. Ózine tán bolǵan salıq sistemasınıń formaantirilishini salıq siyasatınıń nátiyjesi retinde tán alıw múmkin. Respublikamız mámleketlikshilik formasından kelip shıǵıp Respublikamizda Respublika byudjeti dáramatların qáliplestiriwge qaratılǵan ulıwma mámleketlik salıqları hám jergilikli byudjetler dáramatların qáliplestiriwge qaratılǵan jergilikli salıqlar hám jıynawlar ámel etedi. Salıqlardıń byudjetler ortasında bóliwleniwi Ózbekstan Respublikası Salıq Kodeksi menen bekkemlengen bolıp, oǵan muwapıq Respublikamız salıq sistemasında ámel etetuǵın hár bir salıq túri ol yamasa bul byudjetke túsiwi qatań belgilep qoyılǵan.

Sonıń menen birge, Ministrler Keńesiniń sheshimine muwapıq ayırım ulıwma mámleketlik salıqları jergilikli byudjetlerge tolıqlıǵınsha biriktirilishi yamasa olardan tushumlar Respublika hám jergilikli byudjetler ortasında bóliwleniwi múmkin. Usı sistema bir neshe jıllardan berli jergilikli byudjetler kemislikin saplastırıw maqsetinde ámeliyatda nátiyjeli qollanılıp kelinbekte. Sol orında yuridikalıq shaxslardı salıqqa tartıwdıń za’ru’rli tártiplerine bólek toqtalıp ótiw zárúr. Respublikamız salıq nızamchiligida házirgi waqıtta salıqqa tartıwdıń umumbelgilangan sisteması menen bir qatarda, ámeldegi barlıq salıqlar ornına bir ǵana salıqtı tólewdi názerde tutatuǵın salıqqa tartıwdıń bólek tártipleri da ámeldegi. Bul tártip tómendegiler ushın názerde tutılǵan :

- savdo hám ulıwma awqatlanıw kárxanaları ;

- ápiwayılastırılgan salıqqa tartıw sistemasınan paydalanayotgan kishi isbilermenlik sub'ektleri;

- awıl xojalıǵı tovarları óndiriwshi kárxanaları ;

- lotereyalar, totalizatorlar hám táwekelchilikka tiykarlanǵan basqa oyınlardı ótkeriwge qánigeliklashgan yuridikalıq shaxslar ;

- isbilermenlik iskerliginiń bólek túrleri menengine shuǵıllanatuǵın yuridikalıq shaxslar (bilyardxonalar, qısqa múddetli avtomobil saqlaw jayları, balalar oyın avtomatları ).

Yuridikalıq shaxslardı salıqqa tartıw rejimidegi ayriqshalıqdı mámleketimiz salıq sistemasınıń za’ru’rli ayrıqshalıqı retinde tán alıw etiw kerek. Sebebi Respublikamız salıq nızamchiligiga muwapıq búgingi kúnde mámleketimiz ekonomikasıda za’ru’rli bolǵan tarawlar bólek tártip boyınsha salıqqa tartılıp kelinbekte.

Sonıń menen birge, mámleketimiz salıq sistemasınıń za’ru’rli qásiyetleri retinde salıq tólewshilerge salıstırǵanda názerde tutılǵan jeńilliklerdi da atap kórsetiw múmkin.

Atap aytqanda eksport iskerligin xoshametlewge, shet el investitsiyalar kirip keliwin xoshametlewge qaratılǵan, xalıqtıń sociallıq shárt-sharayatını esapqa alǵan haldaǵı jeńilliklerdi olardıń ifodasi retinde keltirip ótiw múmkin. Ekonomikalıq ádebiyatlarda salıq siyasatınıń tiykarǵı baǵdarları retinde eki jónelis: kárxana hám shólkemlerge salıstırǵanda salıq siyasatı hám xalıqtıń hár qıylı sociallıq gruppaları ushın salıq siyasatı sıyaqlı jónelislerge bolıp uyreniledi. Respublikamız ǵárezsizliginiń dáslepki jıllarında mámleketlik salıq siyasatınıń tiykarǵı baǵdarı bazar munasábetlerin qarar taptırıwǵa qaratılǵan qatar ilimiy tiykarlanǵan salıqlardı engiziw hám sol arqalı ámeldegi salıq sistemasın tupten qaytaldan shólkemlestiriwden ibarat boldı. Salıq siyasatınıń keyingi baǵdarı bolsa engizilgen salıqlardı nátiyjeli ámel etiwin támiyinlew maqsetinde salıq munasábetlerin ámelge asırıwshı tiyisli shólkemlerdiń shólkemlestiriwge qaratildi. Atap aytqanda, dáslep Ministrler Keńesi qasıda Salıq bas basqarması islengen bolsa, 1994 jılǵa kelip bul basqarma Mámleketlik Salıq Komitetine aylantirildi jáne onıń aymaqlıq bólimleri dúzildi. Bunnan usıdan ayqın boladı, bazar ekonomikasına ótiwdiń birinshi basqıshında salıq siyasatıda tiykarınan shólkemlestirilgen táreplerge itibar qaratildi, yaǵnıy salıqlardı engiziw hám salıq siyasatını tikkeley ámelge asırıwshı tiyisli shólkemler formalantirildi.

Bul dáwirdegi salıq siyasatınıń tiykarǵı qásiyetlerinen biri salıqlardıń kóbirek fiskal áhmiyetlı bolıp turıptıda, yaǵnıy kóbirek itibar mámleketlik byudjeti dáramatların qáliplestiriwge qaratildi.

Jáhán salıq siyasatı tájiriybesinde salıqqa tartıwdıń tómendegi baǵdarlarına úlken itibar beriledi:

1) túr-túrli múlk formalarıǵa moslangan kárxana hám shólkemlerdń xojalıq júrgiziwine múmkin shekem ekonomikalıq sharayat jaratıw, olardı bazar munasábetlerine eksport barıwına hár tárepleme járdemlesiw;

2) sociallıq -zárúriy ulıwma mámleketlik wazıypaların orınlaw ushın mámleketlikti kerek bolǵan finanslıq derekler menen támiyinlew;

3) bazar ekonomikası sharayatında jańa sociallıq-ekonomikalıq faktorlardı tashkil etiwde qatnasıw, ıssızlardı jumıs menen támiyinlew, ekonomikalıq qorenishlerge járdem beriw;

4) adamlardıń turmıs dárejesin zárúriy normada saqlap turıw imkaniyatın izlew hám támiyinlew, salıqqa tortilmaydigan dáramat minimumını waqıtı -waqıtı menen arttırıp barıw. Bunda «iste'mol sebetchasi» maǵlıwmatların itibarǵa alıw.

Búgingi kúnde Respublikamız salıq siyasatınıń za’ru’rli baǵdarları retinde yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar dáramatların salıqqa tartıwdı jetilistiriw,tikkeley bolmaǵan salıqqa tartıw natiyjeliligin támiyinlew, resurs salıqlarına kóbirek itibar qaratıw, salıq sistemasınıń ápiwayılıǵına erisiw, mámleketlik qárejetlerin optimallastırıw sıyaqlılardı atap kórsetiw múmkin.Respublikamizda salıq sistemasın jetilistiriw processinde xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerge salıstırǵanda salıq jugin izbe-iz kemeytiwge bólek itibar qaratıw kerekligi kóp bora ta'kidlanmoqda. Bunda birinshi náwbette olardıń dáramatlarınan undiriladigan tikkeley salıqlardıń úlesin kemeytiw kerekligi bólek áhmiyetke iye. Bunıń nátiyjesinde, kárxanalar qálewinde qalatuǵın aqshalar úlesiniń kóbeyiwi ornına onıń aylanba qarjıları muǵdarın kóbeytip barıw da optimal dárejesin saqlaw, óndiristi zamanagóylestiriw, onıń natiyjeliligin asırıw maqsetinde kóbirek investitsiya kirgiziw, xızmetkerler miynetin jáne de xoshametlew imkaniyatın beredi.

Fizikalıq shaxslar dáramatların salıqqa tartılıwını jetilistiriw boyınsha ústin turatuǵın jónelis retinde belgilengen salıq stavkaların kemeytiw hám xalıq dáramatların salıqqa tartıwdıń úsh basqıshlı sistemasınan eki basqıshlı sistemasına uyań áste ótiw kontseptsiyasın dawam ettiriw wazıypası turıptı.

Tikkeley salıqlar boyınsha salıq jugin izbe-iz kemeytiw salıq siyasatınıń natiyjeliligin JIÓ ge salıstırǵanda olar tushumining turaqlı azayıwı tendentsiyası da tastıyıqlaydı. Salıq sistemasın jetilistiriwde ústin turatuǵın áhmiyet tikkeley bolmaǵan salıqqa tartıwǵa qaratılǵan. Tikkeley bolmaǵan salıqlar tovarlarǵa salıstırǵanda qosımsha bolǵanı halda, sońı nátiyjede óndiriwshiniń finanslıq jaǵdayıǵa tuwrıdan-tuwrı tásir kórsetpeydi hámde óndirisdi rawajlandırıwǵa tosqınlıq etpeydi.

Resurs salıqları jer, suw hám basqa tábiyǵıy baylıqlardan nátiyjeli paydalanıwdı támiyinleytuǵın ámeliy qural bolǵanı halda bazar ekonomikasıda tábiy resurslardan paydalanıw hám keleshek áwladlar ushın saqlaw boyınsha za’ru’rli rol oynaydı.

Salıqqa tartıw sistemasın jetilistiriwdiń za’ru’rli baǵdarlarınan birisalıq sistemasın tártipke salıw, salıq túrlerin kemeytiw, esap -kitap mexanizmın ápiwayılastırıw hám olar boyınsha tólew udayı tákirarlanatuǵınlıǵın kemeytiw esaplanadı.Salıq siyasatı ilajlarını islep shıǵıwda eń za’ru’rli wazıypalardan biri mámleketlik qárejetlerin waqıtında hám mólsherlengen kólemde finanslanishi ushın salıq túsimleriniń jeterliligi esaplanadı. Bul bolsa, óz gezeginde, salıq juginkemeytiw boyınsha siyasatti byudjettiń qárejetler bólegin optimallastırıw ilajları menen qosıp alıp barılmaqtasını talap etedi.