Тема: Анатомия панинин классификациясы рауажланыу тарийхы хам уйрениу методы

Seziw organları yaki analizatorlardıń xızmeti

Sırtqı orgalıqtaǵı zatlardıń úlken-kishiligi, reńi, háreketi hám olardan shıqqan dawıslar yaki jaǵımlı iyisler bizge seziw organları xızmeti sebepli málim boladı. Basqasha qılıp aytqanda, seziw aǵzalarımız sırtqı ortalıq penen sanamız arasında jaylasqan priborlar.
Seziw organları ulıwma at penen analizatorlar dep júritiledi. Analizatorlardıń periferiyalıq ushları hár qıylı formadaǵı nerv aqırları bolıp, olarǵa tásirdi qabıl etiwshi retseptorlar delinedi.

Seziw aǵzalarınıń filogenezi

Tómen dárejedegi haywanlarda seziw aǵzaları pútin denede ,,tarqaq‖ halda jaylasqan, yaǵnıy óz aldına organ sıpatında ajıralıp shıqpaǵan. Haywanat dúnyasında áste aqırın ápiwayı dúzilisten, quramalı dúzilis tárepke rawajlanıp barıw nátiyjesinde seziw aǵzalarıda rawajlanıp bir jerge toplanadı hám arnawlı aǵzanı payda etedi.
Seziw aǵzaları ayırım haywanlarda (nasekomalarda) awız átirapında bolsa (mısal ushın ximioretseptorlar) basqalarında deneden ósip shıqqan qol, ayaq, murt, qısqısh h.t.b. jaylasadı.

Teri analizatorı

Teri organizmdi sırtqı tásirlerden saqlaw xızmetin atqarıp qoymastan, áhmiyetli seziw aǵzası esaplanadı.
Teri arqalı biz temperaturanı, atmosfera basımın, awırıwdı h.t.b. sezemiz.
Adam terisiniń kólemi orta esapta 1,6 – 2 m² teń.
Teri seziwsheńligi sút emiziwshilerde, ásirese, jaqsı qáliplesken bolsada, seziw retseptorları teride bir tegis tarqalmaǵan. Mısal ushın pilde seziw retseptortorları tumsıǵınıń ushında, jırtqısh haywanlarda hám kemiriwshilerde
murtlarınıń átirapında, atta joqarǵı erinde kóbirek jaylasqan. Adamda bolsa erin, murın, til, barmaqlar ushı h.t.b. seziw retseptorlarına bay.
Adam terisi eki qabattan ibarat boladı.

1. 
   Júze qabat yaki teri ústi qabatı (epidermis). Bul qabat ektodermadan qáliplesken bolıp, kóp qabatlı jalpaq epiteliyadan dúzilgen.
   
2. 
   Shuqır qabat, haqıyqıy teri. Bul qabat mezodermadan qáliplesedi. Haqıyqıy terini eki qabatqa bóliw múmkin, joqarǵı qatlamı epedermistiń qasında jaylasadı. Shuqır qabatı teriniń eń astınǵı qabatı bolıp, teri astı may qabatına shegaralas.
   

Epidermistiń eń shuqır qabatında melanin dep atalıwshı pigment bar. Usı pigmenttiń muǵdarına qaray teriniń reńi hár qıylı boladı.