Тема 1: Xojalıq júritiwshi sub’ektler finansınıń mánisi hám funksiyaları

Kapital qoyılmalar formasında investiciyalıq xızmetin basqarıw

Kapital – bul adamlar tárepinen basqa tovardı islep shıǵarıw hám jumısların orınlaw ushın aldın jaratılǵan uzaq dáwir xızmet qılıp atırǵan bárshe islep shıǵarıw qurallarında óz kórinisin tapqan islep shıǵarıw faktorı. Bularǵa ásbap-úskeneler, programmalar, binalar, idaralar da soǵan kiredi.
Ekonomikada "kapital" túsiniginen tısqarı "investiciya", "investiciyalıq resurslar" túsinigi de qollanıladı.
"Kapital" túsinigi islep shıǵarıw quralların jaratıw ushın sarplanıwın kórsetiw ushın qollanıladı.
"Investiciya" - uzaq múddet xızmet etetuǵın, islep shıǵarıw quralların jaratıw ushın ajratılǵan, mólsherlengen, biraq ele sarp etilmegen (materiallıq emes) kapital bolıp esaplanadı. Házirgi waqıtta usı islep shıǵarıwdıń bir bólimi tiykarǵı fondlardı kóbeytiw ushın jumsalatuǵın investiciya júzege keledi.
Investiciya processi – kımbat bahalı qaǵazlar investiciyası, onı ámelge asırıw kólemi hám múddeti haqkında investordıń bir qararǵa keliwi sáwlelenedi. Investiciyalıq processler tiykarı tómendegi bes basqıshtan ibarat:
1. Investiciya ciyasatın tańlaw.
2. Qımbat bahalı qaǵazlar analizi
3. Qımbat bahalı qaǵazlar portfelin qáliplestiriw.
4. Qımbat bahalı qaǵazlar portfelin qayta kórip shıǵıw.
5. Qımbat bahalı qaǵazlar portfeli nátiyjeligini bahalaw.
1. Investiciya siyasatı. Birinshi basqısh basqısh - investiciya siyasatın tańlaw (investment policy) – investordıń maqseti hám investiciyalanatuǵın qárejetlerdiń kólemin aniqlawdı óz ishine aladı. Investiciya maqsetleri daramat alıw menen birge táwekelshilikti esapqa alıp anıklanıwı kerek. Investiciya processiniń bul basqıshın tiykarǵı portfeline kirgiziw ushın finanslıq aktivlerdiń potencial túrlerin tańlap alıw menen tamamlanadı. Tańlawda investiciyanıń maqseti, investiciyalanatuǵın qárejetlerdiń kólemi hám salıq tólewshi sıpatında investorlardıń maqamı hám basqa pikirlerdi esapqa aladı.
2. Qımbat bahalı qaǵazlar analizi. Investiciya processiniń ekinshi basqıshı bolıp qımbat bahalı qaǵazlardıń tiykarǵı kategoriyası ishinde onıń ayrıqsha túrlerin úyreniwden ibarat. Bunday analizdiń maqsetlerinen biri házirgi waqıtta nadurıs bahalanıp qalǵan qımbat bahalı qaǵazlar anıqlanıwı. Qımbat bahalı qaǵazlar analizine jandasıwdıń júdá kóp túrli usılları bar. Biraq olardıń kóbisi tómendegi eki túrli usılǵa tiyisli boladı:
Birinshi baǵdar – texnikalıq analiz ótkeriw;
Ekinshi baǵdar - fundamental analiz.
Texnikalıq analizde akciya bazarındaǵı akciya kursına bolǵan talap úyreniledi. Bunnan maqset – anıq bir firmanıń akciya kursi sur'atini boljaydı.
Fundamental analiz hár qanday finanslıq aktivtiń «haqıyqıy» qunına tiykarlanıp jumıs alıp barıladı.
Analizleniwshi pul qárejetleriniń kelip túsken waqtın, onıń muǵdarın anıqlawga umtıladı, soǵan kóre onıń diskont qunınan paydalanıp keltirilgen qunın tabadı. Analiz etiliwshi, tek ǵana diskont qunında esaplanbay keleshekte akciyadan alınatuǵın dividend muǵdarın da boljaydı; diskont stavkasına baha beredi. Demek, ol firmanıń bir akciyaǵa tuwra keletuǵın paydası hám dividend tólew koefficientin esaplaydı. Akciyanıń ishki qunı házirgi bazar kursı menen salıstıralıdı.
3. Qımbat bahalı qaǵazlar portfelini qáliplestiriw qárejetlerdi kiritiw ushın anıq aktivlerdi anıqlaw hám aktivler ortasında investiciyalanatuǵın kapitalni bólistiriwdi óz ishine aladı.
4. Málim bir waqıttan soń investiciya maqsetleri ózgerip turadı. Nátiyjede toplanǵan maǵlıwmatlar optimal dárejede bolmay qaladı. Sonıń ushın tórtinshi basqıshta portfel maǵlıwmatları qayta korip shıǵıladı.
5. Investordıń hámme waqıtta dus keletuǵın daramat hám xojalıq táwekelshiligi haqkındaǵı maǵlıwmatlar nátiyjeligi bahalanıp barıladı. Bunda, álbette, uqsatıw múmkin bolǵan ulgiler, standartlar, daramat hám táwekelshilik kórsetkishleri qollanıladı.
Milliy ekonomikada shet el kapitalı hám zamanagóy texnologiyalardı shaqırıw, basqarıw tájriybesi hám marketing xızmetin úyreniw, islep shıǵarıw hám aymaqlıq bazardaǵı decifitlikti sheship beriw, eksport kólemin, strukturasın keńeytiw hám onı qáliplestiriw, valyuta túsimlerin kóbeytiw, xojalıq sub'ektleriniń islep shıǵarıw hám kommerciya xızmetinde qáwip-qaterlerdi páseytiw kibi bir qatar xatarlarni pasaytirish kabi bir qator ekonomikalıq tadbirlerin nátiyjeli shólkemletiriwde shet el investiciyası tiykarında shólkemlesken kárxanalardıń ornı júdá áhmiyetli ekenligin bazar ekonomikasınıń rawajlanǵan mámleketler tájriybesinde kórsetip turıptı.