Teleskoplar mavzusini o’qitish usuli. I. Mambetova

rentgen  va  gamma  teleskop  deb  ataladi.  Rentgen  nurlar  X-nurlar  deb  ham 

yuritiladi. 

        Rentgen teleskop. Dastlabki rentgen teleskop rentgen fotonlarni gazga ta’siri 

natijasida  hosil  bo’ladigan  ion  va  elektronlarni  sanashga  asoslangan  va  u  Geyger 

sanoqchisiga  o’xshash  bo’lgan.  U  maxsus  tanlangan  gaz,  masalan,  argon 

to’ldirilgan  Geyger  sanoqchisi  bo’lib,  uning  nur  tushadigan  tuynugiga  berilliydan 

yasalgan,  o’n  mikron  qalinlikdagi  folüga  (yupqa  shiqildoq  qogozga  o’xshash) 

tortiladi.  Bunday  sanoqchi  1,5-6  Kev  energiyali  (

λ

=0.2-0.8  nm)  kvantlarni  qayd 

qilaoladi. Bunday sanoqchilardan ikki xili (ular harxil diapazonlarda sanaydi) hozir 

---

33 

 

orbitada  uchib  yurgan  GOYES-9  nomli  Yer  yo’ldoshiga  o’rnatilgan  va  ular 

Quyoshdan kelayotgan rentgen nurlanishni (rentgenda chaqnashlarni) qayd qiladi. 

Bu  yo’ldoshga  Quyoshdan  kelayotgan  elektronlar  va  protonlar  oqimi  quvvatini 

o’lchaydigan  asboblar  ham  o’rnatilgan.  Ular  keng  diapazonda  (1000  Mev  gacha) 

protonlar oqimini o’lchashga imkon beradi. Yuqori energetik ajrataolish qobilyatga 

ega bu asboblar past burchakiy ajrataolish kuchga ega, ya’ni ular Quyosh yuzidagi 

rentgen va gamma nurlanish oqimi manbalarini ajrataolmaydilar va butun Quyosh 

yuzidan kelayotgan oqimni bitta manbadan kelayotgan oqim sifatida o’lchaydilar. 

Tasvir  hosil  qiluvchi  rentgen  teleskop  reflektor  singari  parabolik  va 

giperbolik  ko’zgulardan  iborat  bo’ladi.  Ma’lumki,  ko’zguga  tik  tushayotgan 

rentgen  nurlari  undan  aks  qaytmaydi.  Biroq,  agar  rentgen  nurlar  ko’zgu  yuziga 

kichik  burchak  ostida  (ko’zgu  yuziga  urinma  shaklda)  tushsalar  ular  undan 

shunday burchakka aks qaytadilar. Rentgen teleskop ikkita xarxil egrilik radiusiga 

ega  (biri  parabolik  ikkinchisi  giperbolik)  halqasimon  ko’zgulardan  iborat  bo’ladi 

(15-rasm).