“Telekommunikatsiya texnologiyalari va kasbiy ta’lim” fakulteti Telekommunikatsiya texnologiyalari yo'nalishi tt-11-21S guruh talabasi Qulmatov Abbosning Fizika fanidan to’rtinchi

4. Teginish yarasalarga to'siqlardan qochishga yordam beradi
Olimlar ushbu qiziqarli muammoni turli mamlakatlarda deyarli bir vaqtning o'zida hal 
qilishdi. 
Gollandiyalik Sven Diygraaf teginish hissi haqiqatan ham ko'rshapalakka to'siqlardan 
qochishga yordam beradimi-yo'qligini tekshirishga qaror qildi. U qanotlarning teginish 
nervlarini kesib tashladi - operatsiya qilingan hayvonlar yaxshi uchishdi. Shunday qilib, 
teginishning u bilan aloqasi yo'q. Keyin eksperimentator yarasalarni eshitish qobiliyatidan 
mahrum qildi - ular darhol ko'r bo'lib qolishdi. 
Diygraaf shunday fikr yuritdi: parvoz paytida ko'rshapalaklar uchratgan devorlar va 
narsalar hech qanday tovush chiqarmagani uchun, bu sichqonlarning o'zi qichqirayotganini 
anglatadi. Atrofdagi narsalardan aks etgan o'z ovozining aks-sadosi hayvonlarga yo'lda 
to'siq bo'lganligi to'g'risida xabar beradi. 
Diygraaf parvozdan oldin ko'rshapalak og'zini ochganini payqadi. Shubhasiz, bu biz uchun 
eshitilmaydigan tovushlarni keltirib chiqaradi, atrofni "his qiladi". Uchish paytida, 
ko'rshapalaklar ham og'zini og'zini ochishadi (hatto hasharotlar uchun ov qilmaganlarida 
ham). 
Ushbu kuzatish Diygraafga quyidagi tajribani o'tkazish g'oyasini berdi. U hayvonning 
boshiga qog'oz qopqog'ini qo'ydi. Oldinda, ritsarning dubulg'asida joylashgan visor kabi, 
kichkina eshik kepkada ochilib yopildi. 
Qopqog'ida yopiq eshik bo'lgan ko'rshapalak ucha olmadi, narsalarga urilib ketdi. Vizor 
qog'oz dubulg'asida ko'tarilishi bilanoq, hayvon o'zgartirildi, uning parvozi yana aniq va 
ishonchli bo'ldi. 
Diygraaf o'zining kuzatuvlarini 1940 yilda nashr etdi. 1946 yilda sovet olimi professor 
A.P.Kuzyakin ko'rshapalaklar ustida bir qator tajribalarni boshladi. U ularning og'zi va 
quloqlarini plastilin bilan yopib, uzoqqa cho'zilgan arqonlar bilan ularni xonaga qo'yib 
yubordi - deyarli barcha hayvonlar ucha olmadi. Eksperimentator qiziq faktni aniqladi: 
ko'rshapalaklar birinchi navbatda sinov parvoziga "yangi tutilgan qushlar kabi qayta-qayta 
va katta kuch bilan, tugallanmagan derazalarning oynasiga urishdi". Bu kun davomida 
sodir bo'ldi. Kechqurun sichqonlar elektr chiroq nuri ostida endi stakanga urilmaydilar. Bu 
shuni anglatadiki, kun davomida, aniq ko'rinadigan bo'lsa, yarasalar boshqa sezgilarga 
qaraganda ularning ko'zlariga ko'proq ishonadilar. Ammo ko'plab tadqiqotchilar 
yarasalarni ko'rishni umuman e'tiborsiz qoldirishga moyil edilar. 
Professor A.P.Kuzyakin tajribalarini o'rmonda davom ettirdi. Hayvonlarning boshlarida - 
qizil noktressalar - u qora qog'oz qalpoqchalarini kiydi. Endi hayvonlar o'zlarining akustik 

---

radarlarini na ko'rishlari va na foydalanishlari mumkin edi. Ko'rshapalaklar noma'lum 
tomon uchib ketishga jur'at etolmadilar, ular qanotlarini ochib, parashyutlar singari erga 
tushishdi. Faqat bir nechta umidsizlar tasodifiy uchib ketishdi. Natija achinarli edi: ular 
daraxtlarni urib, erga yiqildilar. Keyin qora qalpoqchalarda uchta teshik kesilgan: biri og'iz 
uchun, ikkitasi quloq uchun. Hayvonlar qo'rqmasdan uchib ketishdi. AP Kuzyakin 
ko'rshapalaklarning tovushli yo'nalishi organlari "ko'rishni deyarli butunlay o'zgartirishi 
mumkin, ammo teginish a'zolari yo'nalishda hech qanday rol o'ynamaydi va hayvonlar 
ularni parvozda ishlatmaydi" degan xulosaga keldi. 
Bir necha yil oldin amerikalik olimlar D. Griffin va R. Galambos yarasalarning sirli 
qobiliyatlarini o'rganish uchun boshqa usulni qo'llashdi. 
Ular bu hayvonlarni oddiygina Pirsning apparatlariga - ultratovushlarni "eshitadigan" 
asbobga olib kelishdan boshladilar. Va darhol ko'rshapalaklar "juda ko'p faryodlar 
chiqaradi, ammo ularning deyarli barchasi inson qulog'i ostonasidan tashqarida joylashgan 
chastotalar diapazoniga tushadi", deb keyinroq yozgan Donald Griffin. 
Elektr uskunalari yordamida Griffin va Galambos ko'rshapalaklar "qichqirig'i" ning fizik 
mohiyatini kashf etishdi va tekshirishga muvaffaq bo'lishdi. Shuningdek, eksperimental 
hayvonlarning ichki qulog'iga maxsus elektrodlarni kiritish orqali, ularning eshitish 
organlari tomonidan qanday chastotali tovushlar qabul qilinishi aniqlandi.