Tekshirdi: alimbekova vazira

TAYYORLADI:JÒRAQULOVA SEVINCH.
TEKSHIRDI:ALIMBEKOVA VAZIRA.
MAVZU:Òzbek shevalaring leksikasi.
REJA:
1.Òzbek shevalarining leksik tarkibi.
2.Shevalarga xos bòlgan sòzlarning semantic xususiyati.
1. 0 ‘zbek shevalarining leksik tarkibi.
0 ‘zbek shevalari o‘zbek tilining mahalliy ko‘rinishi sifatida undagi
bo‘lgan aksariyat qatlamlami o‘zida birlashtiradi, binobarin, o‘zbek tili
ltksik qatlamlari quyidagicha bo‘ladi:
1. Umumturkiy so‘zlar.
2. 0 ‘zlashgan so‘zlar:
-arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar;
-forsiy tillardan o'zlashgan so‘zlar;
-rus tili va u orqali o‘zlashgan so‘zlar.
3. 0 ‘zbek tili sharoitida yaratiigan so‘zlar.
4. Shevalaming maxsus so‘zlari
Umumturkiy so‘zlar aksariyat turkiy tillarda va shevalarda
qo‘llanadi hamda ular o'zbek shevalarida adabiy tildagi talaffuzini saqlashi
ham mumkin yoki kuchli va kuchsiz fonetik o‘zgarishga uchrashi ham
mumkin. Bunga yer/djer, ish/is, bash/bas kabi va boshqa turli sohalarga
oid/ so‘zlar taalluqlidir. Shevalar lug‘at tarkibining salmoqli qismini
umumturkiy so‘zlar tashkil etadi.
Arab, fors-tojik rus tilidan o'zlashgan so‘zlar shevalarda, asosan, fonetik
qulaylashtirilgan holda iste’molda bo‘ladi. Ilmiy-tadqiqot ishlari natijalari
shuni ko‘rsatadiki, shevalar lug‘at tarkibida forscha-tojikcha so‘zlar
ko‘proq, arabcha so‘zlar unga nisbatan kamroq, ruscha-baynalmilal so‘zlar
juda kam uchraydi, bu esa bunday so‘zlaming o‘zlashish jarayoni ko‘prok
vaqt talab qilishi bilan bog‘liq ekanini ko‘rsatadi
0 ‘zbek tili tarixiy taraqqiyoti davomida turkiy va turkiy
bo‘lmagan til unsurlari negizida yangi so‘zlar ham yasalgan. Bu ayniqsa, fantexnika, bozor iqtisodi bilan bog‘liq so‘z va terminlaming yasalishida
ko‘rinadi. Ulaming asosiy qismi boshqa tillarga, lekin yasovchi unsuri
(elemetlari) o‘zbek tiliga oid 'bo'ladi va u yasama so‘z o‘zbek tilidagina
qo‘llanadi,
Shevalaming maxsus so‘zlarini shartli ravishda ikki guruhga ajratish
mumkin:
1. 0 ‘zbek adabiy tilida uchramaydigan, faqat shevalarda qayd
qilinadagan so‘zlar.
2. Kuchli fonetik o‘zgariehga uchragan so‘z
Shevalardagi so‘zlaming o‘ziga xos ma’no munosabatlarini quyidagicha
guruhlashtirish mumlcin:
a) ayni bir predmet va tushunchalar shevalarda turli so‘zlar bilan
yuritiUuii:
chtqab: (Tosh) - byvsk (Farg) - bala (Shim. o‘zb.sh.).
tyxym (Tosh) - тэйэк («J»l) - йьтыШ (Xor).
0g*br (Tosh) - кэ1ъ (Shim.o‘zb.sh,) - so:qb (Xor).
chymDlb (Tosh) - morcha(Sam) - qarbndja (Xor).
0 ‘zbek shevalaridagi barcha leksik o‘ziga xosliklami o‘rganish lug‘at
boyligimizni, til imkoniyatlarimizni kengaytirishimizga yordam beradi va
shuning uchun adabiy tilga bunday so'zlami o‘mi bilan qabul qilib borish
zarur
0 ‘zbek shevalariga xos so'zlami jargon va argolardan farqlash lozim,
dialektal so‘zlar barcha sheva vakillari uchun tushunarli bo'ladi. Jargonlar
va argolar esa dialektal xarakterga ega bo‘lmaydi, balki ma’lum ijtimoiy
guruh yoki bir toifa kishilar uchungina tushunarli bo‘ladi. Masalan,
savdogarlar tilida ке’къ (dollar), yallachilar tilida star (to‘y), йокоп (pul)
va h.k.
E'TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!