Техник конструкциялаш ва моделлаш

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Elektr bcharx: 
1-stanina; 2-qopqoq; 3-ehtiyot oynasi; 4-charx tosh; 5-tirgak; 6-tirgakni qotirish vinti;   
7-boshqarish qutisi 
 

---

47 
 
5-маъруза. Mashina, mexanizm elementlari va turlari. Texnologik xaritalar, ularni tuzish  
va foydalanish 
 
REJA (2-soat) 
1. Mashina, mexanizm elementlari va turlari 
       2. Texnologik xaritalar, ularni tuzish  va foydalanish 
 
         Tayanch  iboralar:  texnologiya,  Ishlab  chiqarish,  tarkibiy  qism,  dizayn,  yangi  texnika,  ilg‘or 
texnologiyalar, duradgorlik, tokarlik.  
1. Mashina, mexanizm elementlari va turlari. 
Yog‘ochga  ishlov  berish  dastgohlarining  unsurlari  ishlov  berish  dastgohlarining  qurilmalari  va 
ularning bajaradigan ishiga bog‘liq. Ba‘zi dastgohlar yog‘ochni arralash uchun, yana biri  - randalash 
uchun,  boshqalari  —  parmalab  teshish  va  hokazolar  uchun  ishlatiladi.  Biroq  dastgohlar  tuzilishi 
jihatdan  bir-biridan  farq  qilgani  bilan  ularning  qurilma  unsurlari  bir  xil  vazifani  bajaradi:  staninalar, 
stollar  yoki  karetkalar  detallar  uchun  baza  bo‘lib  xizmat  qiladi,  uzellari  esa  kesish  asbobini 
mahkamlash  va  ish  vaqtida  asbob  yoki  zagotovkaga  harakat  uzatish  uchun  xizmat  qiladi. 
Dastgohlarning  qurilmasini  o‘zgartirish  ularning  unsurlari  qurilmasining  o‘zgarishiga  hamma  vaqt 
ham sabab bo‘lavermaydi. Shunga ko‘ra dastgohlarning qismlarini bilish yangi qurilmadagi dastgohlar 
va avtomatik liniyalarni tez o‘zlashtirishga imkon beradi. 
Dastgohlarning  unsurlari  asosiy  va  yordamchi  unsurlarga  ajratiladi.  Asosiy  unsurlar  jumlasiga 
staninalar,  supportlar,  ish  qismlari,  surish  qurilmalari,  yuritmalar,  boshqarish  qismlari,  tayanch  va 
yo‘naltiruvchi qurilmalar, qisqichlar, siqish moslamalari va tirgaklar kiradi. Kesish asbobini charxlash, 
dastgohni  sozlash,  rostlash  va  moylash,  chiqindidan  xalos  qilish  uchun  mo‘ljallangan  qurilmalar 
yordamchi unsurlar bo‘lib hisoblanadi. Ko‘pgina dastgohlar dastgoh yoniga o‘rnatiladigan qurilmalar 
—  zagotovka  bilan  ta‘minlab  turuvchi  va  taxlash  qurilmalari  bilan  jihozlanadi,  biroq  aytib  o‘tilgan 
unsurlar to‘plami bilan dastgohlarning hammasi ham jihozlanavermaydi. 
Stanina  dastgohning  asosi  bo‘lib,  barcha  uzellar  va  detallar  staninaga  mahkamlanadi.  Stanina 
dastgohning  ayrim  unsurlari  o‘rtasida  ta‘sir  kuchlarini,  titrash  kuchlanishlarini  hamda  ishlov 
berilayotgan material yuklanishlarini qabul qiladi. 
Staninalar quyib va payvandlab tayyorlangan bo‘lishi mumkin. Ularning ichi kovak qilib, kesimi, 
odatda,  qutisimon,  shu  bilan  birga,  zarur  bo‘lgan  turg‘unlikni  ta‘minlab  tayyorlanadi.  Stannalarning 
shakli va o‘lchamlari dastgohning vazifasiga hamda qurilmasiga bog‘liq. 
Kesish  asboblari  aylanadigan  dastgohlarning  ish  qismlari-shpindellari,  pichoqlar  va  arralar 
o‘rnatiladigan vallari ana shu asboblami mahkamlash va aylantirish uchun xizmat qiladi. Kesish asbobi 
ilgarilama harakat qiladigan dastgohlarda ish qismlari yo kesish asbobini mahkamlash uchun yoki uni 
mahkamlash va unga to‘g‘ri chiziqli kesish harakatini uzatish, yo bo‘lmasa, to‘g‘ri yo‘nalishda surish 
uchun  moijallangan.  G‘o‘labur  arrali  va  jilvirlash  tasmali  dastgohlarning  ish  qismlari  —  shkivlari 
aylanadi, kesish asbobi, ya‘ni g‘o‘labur arrasi yoki jilvirlash tasmasi zagotovkaga nisbatan ilgarilama 
harakat 
qiladi. 
Supportlarga  dastgohning  ish  bajaradigan  yoki  boshqa  qismlari  mahkamlanadi.  Supportga 
mahkamlangan  ish  qismlari,  dastgohning  qurilmasiga  qarab,  sozlash  vaqtida  bir  (masalan,  vertikal) 
yo‘nalishda, ikki (vertikal va gorizontal) yoki uch yo‘nalishda va burchak hosil qilib surilishi mumkin. 
Pozitsiyalab  ishlov  berish  dastgohlarida  supportlardan  tayanch  unsurlar  —  stollarni  mahkamlash 
maqsadida  ham  foydalaniladi.  Bunday  dastgohlarda  supportlar  ba‘zida  zagotovkalarga  surish 
harakatini uzatish uchun ham xizmat qiladi. 

---

48 
 
O‘tish  bilan  ishlov  berish  dastgohlarida  surish  qurilmalari  zagotovkalarga  uzluksiz  bir  tekis 
harakatni  uzatib  turadi;  pozitsiyalab  ishlov  berish  dastgohlarida  esa  bu  qurilmalar  zagotovka  yoki 
kesish  asbobiga,  yo  bo‘lmasa  bir  vaqtning  o‘zida  ham  zagotovka,  ham  asbobga  qaytma  -  ilgarilama 
harakat — surish harakati va qurilmaning salt yurishi uzatiladi. 
Yuritma dvigatel va uni  dastgoh unsurlari bilan bog‘lovchi  oraliq zvenolardan (masalan, tasmali 
uzatma yoki elektr dvigatel valini pichoqlar vali bilan bog‘lovchi muftadan) iborat.  Ba‘zan, masalan, 
elektr  dvigatel  vali  ayni  vaqtda  arralar  vali  bo‘lib  ham  xizmat  qiladigan  hollarda  oraliq  zvenolarga 
hojat qolmaydi. 
Boshqarish qismlari ish qismlarining yuritmalarini ishga solish va to‘xtatish uchun mo‘ljallangan. 
Zamonaviy  rusumdagi  dastgohlarda  yuritmalar  avtomatik  va  yarim  avtomatik  ravishda  boshqariladi; 
yarim  yuritmalar  muayyan,  oldindan  belgilab  qo‘yilgan  izchillikda  yoki  zagotovkaning  muayyan 
holatida  ishga  tushadi  va  to‘xtaydi.  Ko‘pgina  dastgohlarning  boshqarish  tizimlarida  buzilib  qolgan 
yuritmaning avtomatik ravishda to‘xtashi ko‘zda tutilgan. 
Dastgohlarning  tayanch  va  yo‘naltiruvchi  unsurlari  ishlov  berish  jarayonida  zagotovkalarning 
turg‘unligini ta‘minlaydi va surilayotgan zagotovkani kesish asbobiga to‘g‘rilaydi. 
Pozitsiyalab  ishlov  berishda  qisqichlar  zagotovkani  muayyan  vaziyatda  mahkamlaydi.  Siqish 
moslamalari o‘tish operatsiyalari bajarilayotganda zagotovkalarni yo‘naltiruvchiga zich tegib turishini 
ta‘minlaydi. Tirgaklar zagotovkani kesish asbobiga nisbatan muayyan vaziyatda to‘g‘ri joylashishiga 
yordam beradi. 
Ta‘minlash va taxlash qurilmalari dastgohga zagotovkalarni uzatadi va ishlov berilgan zagotovka 
yoki detallarni dastgohdan olib, ularni tashish paketlariga taxlaydi. 
Charxlash  qurilmalari  kesish  asbobini  bevosita  dastgohda  charxlash  va  shaklini  to‘g‘rilashga 
mo‘ljallangan. 
Sozlash qurilmalari hamma dastgohlarda bor. Ular yo‘naltiruvchi va tayanch unsurlarning kesish 
asbobiga  nisbatan  vaziyatini  hamda  siqish  va  uzatish  unsurlarining  tayanch  qismlarga  nisbatan 
vaziyatini o‘zgartirish uchun ishlatiladi. 
Chiqindilardan xalos qilish qurilmalari eksgauster qabul qilgichlardan iborat bo‘lib, zagotovkaga 
ishlov berganda hosil bo‘ladigan chang, qipiq va qirindini chiqarib tashlaydigan quvurlarga ulanadi. 
Moylash qunlmalari ishqalanuvchi sirtlarni moylash uchun ishlatiladi.