Техник конструкциялаш ва моделлаш

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

151 
 
12-ma’ruza. Texnologik xaritalar, ularni tuzish  va foydalanish 
REJA (2-soat) 
1. Tayyorlanadigan  detal  eskizini chizmalarini, texnologik  xaritalarni tuzish va o`qish.   
2. Texnologik xaritalar tayyorlash, chizish  
3. Texnik hujjatlarni tayyorlash. 
4. Texnologik xaritalar tayyorlash, chizish  
  
    Tayanch  iboralar:  texnologiya,  Ishlab  chiqarish,  tarkibiy  qism,  dizayn,  yangi  texnika,  ilg‘or 
texnologiyalar, duradgorlik, tokarlik.  
1. Texnik hujjatlarni tayyorlash. Mehnat obyekti konstruksiyasini va uni tayyorlash izchilligini 
o‘quvchilar  tushuna  oladigan  shaklda  bayon  etish  uchun  zarur.  Maktabda  texnik  hujjatlarning  bir 
necha turlari qo‘llaniladi. Ammo ulardan eng asosiylari-chizma va texnologik xaritalardir. 
 
Agar  buyum  oddiy  shakldagi  bir-ikki  detallardan  iborat  bo‘lsa  va  ularni  tayyorlash 
tartibi qiyinchilik tug‘dirmasa, odatda yuqori sinf o‘quvchilari chizma bilan ishlaydilar. 
Bir  necha  detallardan  iborat  bo‘lgan  va  tayyorlash  uchun  murakkab  operatsiyalarni  talab 
qiladigan,  ularning  ketma-ketligini  buzib  bo‘lmaydigan  buyumlarga  texnologik  xaritalar  tuziladi. 
O‘quvchilarda buyumni tayyorlash tartibi xususida mustaqil qaror qabul qilish uchun yetarlicha bilim 
va tajriba bo‘lmagan ta’limning dastlabki paytlarida texnologik xaritalar texnik hujjatning asosiy turi 
bo‘lib xizmat qiladi. 
Biz  o‘z  ishimizda  bitta  umumiy  prinsipda  tuzilgan  texnologik  xaritalardan  foydalanamiz. 
Yuqorida, odatdagidek, buyumning chizmasi va uhaqdagi zarur ma’lumotlar berilgan. Pastda ishning 
eng xarakterli bosqichlarini ifodalovchi buyumning tayyorlanish tartibi bayon qilingan.  
Xarita  vertikal  bo‘ylab  4  ta  grafaga  bo‘lingan,  birinchi  grafada  ish  bosqichining  raqami 
berilgan,  ikkinchi  grafada  ishlov  berishning  asosiy  bosqichlarida  obyektni  tayyorlash  izchilligini 
ko‘rsatuvchi  eskizlar  (yoki  chizmalar)  joylashtirilgan;  uchinchi  grafada  ishning  mazmuni  qisqacha 
tavsiflangan; to‘rtinchi grafa ish qurollari (asbob-uskunalar, moslamalar stanoklar) bilan tanishtiradi. 
«Eskizlar» grafasi asosiy axborot beruvchi grafadir. Unda berilgan chizmalar o‘quvchiga o‘zi 
tayyorlaydigan detalni tasavvur qilishiga va o‘zi  qanday ish  qilishi kerakligini bilib  olishiga  yordam 
beradi. 
Karta formasi sinfdan sinfga unchalik o‘zgarib bormaydi: lekin tayyorlanadigan buyumlarning 
murakkablashish  munosabati  bilan  chizma  qiyinroq  bo‘ladi;  xaritada  «Mehnat  qurollari»  grafasi  hap 
doim  ham  to‘ldiraverilmaydi,  ko‘pincha  unda  ishni  tushuntirish  berilmaydi.  Bunday  hollarda 
o‘quvchilar  keltirilgan  chizma  bo‘yicha  ish  mazmunini  mustaqil  ravishda  bilib  olishlari  va  kerakli 
asboblar tanlashlari lozim. 
Quyida misol tariqasida texnologik xarita keltirilgan;  
Ko‘p  yillar  davomida  o‘quvchilarning  texnologik  xaritalar  bilan  va  xaritalarsiz  ishini 
kuzatish  ularni  qo‘llash  maqsadga  muvofiqligini  ishonarli  ravishda  ko‘rsatib  berdi. 
Texnologik  xaritalar  ko‘rinishidagi  texnik  hujjatlar  o‘quvchilar  uchun  tushunarli,  ular 
o‘qituvchini qo‘shimcha tushuntirishlardan xolis qiladi, ularni muntazam ravishda qo‘llanish 
esa  o‘quvchilarni  mustaqillikka  va  intizomga  o‘rgatadi,  ularda  tasavvurni  o‘stiradi,   ularning 
texnika tili — chizmani o‘rganishiga yordam beradi. 
O‘quvchilar  instruksion  kartalar  yordamida  ayrim  operatsiyalarni  bajarishni  erkin 
o‘rganib  yetarli  mehnat  kunikmalari  hosil  qilganlaridan  so‘ng  bir  necha  operatsiyalarni  o‘z 
ichiga oluvchi detal tayyorlashga o‘tib boriladi. 
Masalan:  shpilka  tayyorlash  o‘z  ichiga  uch  operatsiyani  oladi.  Shpilkaga  mos 
diametrdagi  material  tanlash  va  zagotovka  qirqish,  ko‘ndalang  qirqimlarini  egovlab  faska 
chiqarish,  rezba  qirqish.  SHestigrannik  shaklidagi  gayka  tay yorlash  o‘z  ichiga  gaykaga  mos 
diametrdagi material tanlash va zagotovka tayyorlash, rejalash, egovlash, parmalash va rezba 
qirqish. 
Bu  ishlar  alohida-alohida  instruksion  karta  asosida  tayyorlanmasdan  balki  texnologik 
xarita asosida tayyorlanadi. 

---

152 
 
Har  qanday  buyum  yoki  detal  ish  chizmasi  va  texnologik  xarita  asosida  tayyorlanadi. 
Ish  chizmalarida  detal  yoki  buyumning  barcha  o‘lchamlari  va  aniq  shakli  tasvirlangan 
bo‘ladi. 
Detal  va  buyum  tayyorlashga  oid  asosiy  hujjatlardan  biri  texnologik  xaritadir. 
Texnologik  xaritalar  har  qaysi  tayyorlanadigan  detal  uchun,  qismlarni  yig‘ish  uchun, 
shuningdek, buyum tayyorlash uchun tuzilgan bo‘lishi mumkin.  
Texnologik  xaritalar  tayyorlanadigan  detal  yoki  buyumning  nomi,  uning  aniq 
o‘lchamlari ko‘rsatilgan ish chizmasi, ish (operatsiya) ketma-ketligi va ularning eskizlari, har 
bir ishni bajarish uchun kerak bo‘ladigan ish asboblari, kontrol -o‘lchov va rejalash asboblari, 
ishni bajarishga yordam beradigan jihoz va moslamalar, vaqt normasi ko‘rsatilgan bo‘ladi.  
Detal yoki buyum tayyorlashga oid texnologik jarayon ishlab chiqarish korxonasi bosh 
texnologi  yoki  sex  texnologlar  byurosi  tomonidan  ishlab  chiqilib,  maxsus  blankaga 
tushiriladi.  Bu  xildagi  detal  yoki  buyum  tayyorlashga  oid  barcha  texnologik  jarayonlar 
rasmiylashtirilgan texnik hujjat texnologik xarita deb ataladi.  
Konstruktorlar  detal  yoki  buyum  (mexanizm  yoki  mashina)  loyihasini  tuzadi.  Injener -
texnologlar ularni tayyorlash texnologiyasini ishlab chiqib hujjatlashtiradi (texnologik xarita -
larda rasmiylashtiradi). Ishchilar bu hujjat asosida detal tayyorlaydilar.  
Agar  ishchi  texnologik  xaritaga  ma’lum  o‘zgartishlar,  tuzatishlar  kiritib,  detalni  kam 
vaqt, mehnat material sarflagan holda tez, oson, qulay bajarish usulini ishlab chiqsa va u ish -
lab chiqarishga joriy etilsa, bu uning ratsionalizatorlik taklifi buladi.  
Asbob-uskuna  va  moslamalar  doimo  takomillashib,  yangilanib  turadi.  Shuning  uchun 
texnologik  xaritalarni  doimo  kuzatib  borib,  unga  o‘zgartishlar,  tuzatishlar  kiritiladi.  Eski, 
unumsiz asboblar yangisi bilan almashtirib boriladi. 
O‘quv ustaxonalarida detal va buyumlar tayyorlashda tayyor texnologik xaritalar bilan 
bir  qatorda  mehnat  o‘qituvchisi  tomonidan  tuzilgan  texnologik  xaritalardan  ham 
foydalaniladi.  Bu  xildagi  xaritalarni  tuzishda  mehnat  o‘qituvchisi  o‘quv   ustasi  bilan 
hamkorlikda  atroflicha  muhokama  qilib,  uni  konkret  ko‘rsatmalar  bilan  yoritishi  kerak. 
Shuning  uchun  texnologik  xaritalar  tuzishda  mehnat  o‘qituvchisi  o‘quvchilarga 
topshiriladigan  detal  yoki  buyumni  oldindan  tayyorlab,  buning  asosida  ish  ket ma-ketligini 
aniqlaydi. Shu xildagi  ish tajribalari  asosida buyum tayyorlashning  qulay, oson, kam mehnat 
va material sarflab tayyorlash usulini aniqlaydi va buning asosida texno logik xarita tuzadi. 
Oldindan ishlab  chiqarilgan tayyor texnologik xaritalard an ham foydalaniladi,  albatta. 
Biroq  undan  foydalanishda  uni  o‘quvchilar  bilan  birgalikda  muhokama  qilib,  unga  ma’lum 
o‘zgartishlar kiritish mumkin. Bu hol keyinchalik o‘quvchilarning sodda texnologik xaritalar 
tuzish ishlarini bajarishlariga yordam beradi . 
O‘quvchilarning  konstruktorlik  va  ratsionalizatorlik  qobiliyatlarini  rivojlantirish 
maqsadida  ularga  sodda  detallarning  texnologik  xaritasini  tuzish,  tayyorlariga  o‘zgartishlar 
kiritish, shuningdek, buyumlarni loyihalash ishlari topshiriladi.  
Quyida  detal,  buyum,  asboblar  tayyorlashga  oid  ayrim  tex nologik  xaritalarning 
namunalari keltirilgan.