Tayyorlash vaularnimalakasinioshirishinstituti elektronika va elektrotexnika

T/R	Mazmuni
Ballar
1	Bunda berilgan chizma va qonun qoidalardan to’la qonli to’g’ri ishlansa va to’g’riligi isbotlansa.	5
2	Bunda berilgan chizma va qonun qoidalardan ishlashda 3 tagacha xatolikka yo’l qo’yilsa	4
3	Bunda berilgan chizma va qonun qoidalardan ishlashda 5-6 tagacha xatolikka yo’l qo’yilsa	3
4	Bunda berilgan chizma va qonun qoidalardan ishlashda 7 tadan ortiq xatolikka yo’l qo’yilsa	2
5	Bunda berilgan chizma va qonun qoidalardan to’g’ri ishlashda qo’pol xatolikka yo’l qo’yilsa	1

4605. 
      1.Og’zaki so’rov quyidagi mezonlar asosida baholanadi
      

      T/R	Mazmuni	Ballar
      1	Mavzu to’liq ,asosiy fikr va tushunchalar to’la qonli o’zlashtirilishiga erishilsa	5
      2	Mavzu asosan,asosiy fikr va tushunchalar qisman o’zlashtirilishiga erishilsa	4
      3	Mavzu qisman o’zlashtirilishiga erishilsa	3
      4	Mavzuning ba’zi elementlarini o’zlashtirilishiga erishilsa	2
      5	Mavzuning o’zlashtirilishi yuqoridagi talablar darajasida bo’lmasa	1

4606. 
      
      

4625. 
      30-Mavzu: Tiristorni tekshirish
      
4626. 
      Reja:
      
4627. 
      1.Tiristorni tekshirish
      
4628. 
      2. EYK yoki tok manbai
      
4629. 
      Elektr zanjirlar nazariyasida ikki qutblik tushunchasi keng qo‘llaniladi. Har qanday elektr sxemada fikran biror shoxobchani ajratib olib sxemaning qolgan elementlarini tartibli ravishda to‘rtburchak ichiga joylashtirish mumkin. To‘rtburchak ichiga olingan sxema ajratilgan shoxobchaga nisbatan ekvivalent ikki qutblik deb ataladi. Demak, ikki qutblik — bu elektr zanjir sxemasining umumiy nomi bo‘lib, u o‘zining ikki qismalari (qutblari) bilan ajratilgan shaxobchaga ulanadi.
      
4630. 
      Agar ikki qutblikda EYK yoki tok manbai bo‘lsa, u holda bunday ikki qutblik aktiv ikki qutblik deb ataladi va to'rtburchak ichiga A harfi yoziladi (1.42-rasm, a).
      
4631. 
      Agar ikki qutblikda EYK yoki tok manbalari bo‘lmasa yoki ular o‘zaro kompcnsatsiyalangan bo‘lsa, u holda bunday ikki qutblik passiv ikki qutblik deb ataladi va to‘rtburchak ichiga P harfi yoziladi.
      
4632. 
      Ajratilgan shoxobchaga nisbatan ikki qutblikli elektr zanjimi hisob- lashda ikki qutblikni ekvivalent generator bilan almashtirib, uning EYKi ajratilgan shoxobchaning qismalaridagi salt rejimdagi kuchlanishga, ichki qarshiligi esa ikki qutblikning kirish qarshiligiga teng qilib olinadi. Masalan, berilgan zanjiming ab shoxobchasidagi tok aniqlanishi kerak bo‘lsin (1.42-rasm, a). Buning uchun zanjiming qolgan qismini fikran to‘rtburchak ichiga olib hamda sxemadagi EYK va qarshiliklami
      
4633. 
      ekvivalent parametrlar bilan almashtiramiz. Agar ab shoxobchaga ikkita qiymati bir xil va o‘zaro teskari yo‘nalgan E_x va E₂ EYK manbalarini ulasak, u holda shu shoxobchadan o‘tayotgan tok qiymati o‘zgarmaydi (1.42-rasm, b). Superpozitsiya prinsipiga asosan shoxobeha tokini ikkita
      
4634. 
      va I toklar yig‘indisidan iborat deb qaraymiz. Tok /' EYK E_x manbai orqali o‘tadi. Shu sababdan /’ va Гtoklami aniqlashda 1.42-rasm d va 1.43-rasm a dan foydalanamiz.
      
4635. 
      Passiv ikki qutblik sxemasida barcha EYK manbalari olib tashlanadi, ammo bu manbalar ichki qarshiliklari sxemada qoldiriladi. EYK E_{kuchlanish U_ab ga teskari yo‘nalgan. Zanjiming EYK manbai bo‘lgan shoxobehasi uchun Om qonuniga asosan:
      
4636. 
      I'=U .-EJR.
      
4637. 
      ab I
      
4638. 
      Endi E_x EYK qiymatini o‘zgartirib tok 1' ifodasini nolga tenglab olamiz. Zanjir ab shoxobchasida tokni nolga tenglash, shu shoxobchani uzish bilan ekvivalent. Passiv ikki qutblikning bunday rejimi salt ish rejimi deyiladi. Salt ish rejimida ab qismalardagi kuchlanishni U_ahjhhdeb belgilaymiz. Agar E_t EYKni U_ahsiKh ga teng qilib olsak, unda 1=0 boMadi. Umumiy tok /=/’+/", bizda esa 1=0 , shuning uchun/= /". Tok 1" sxcmaga asosan (1.43-rasm, d) quyidagicha aniqlanadi:
      
4639. 
      
      
4640. 
      Bu ifodada R_kjr ikki qutblikning ab qismalariga nisbatan kirish qarshiligidir.
      
4641. 
      tenglamaga 1.43-rasm, v dagi ekvivalent sxema mos keladi. Bunday EYK li ikki qutblikni E= U_absjsh va qarshiligi R_kjr ga teng bo'lgan
      
4642. 
      ekvivalent generator bilan almashtirish mumkin. Shuning uchun bu usul ekvivalent generator usuli deb ataladi. Ba’zi adabiyotlarda bu usul aktiv ikki qutblik yoki salt ish va qisqa tutashish usuli deb ham nomlangan.
      
4643. 
      Bu usulda tokni aniqlash quyidagi ketma-ketlikda bajariladi:
      
4644. 
      elektr zanjir sxemasidan ab shoxobchasini fikran uzib, uning ab qismalaridagi kuchlanish aniqlanadi;
      
4645. 
      ab qismalariga nisbatan ichki EYK manbalari qisqa tutashtirilgan holda kirish qarshiligi R_kjr hisoblanadi;
      
4646. 
      d) shoxobchadan o‘tayotgan tok quyidagi formula yordamida topiladi:
      
4647. 
      
      
4648. 
      Agar ab shoxobchadagi qarshilikni nolga tenglasak (R_ah= 0), u holda sxemada qisqa tutashish rejimi bo'ladi va shoxobchadan o'tuvchi tok qisqa tutashish toki bo'ladi (/ ). (1.21) formulada R = 0 bo'lganida
      
4649. 
      '
      
4650. 
      topiladi.
      
4651. 
      (1.22) formuladan ko'rinib turibdiki, U_{ahs ish} va R_kjr lami aniqlash uchun oddiy tajriba usulidan foydalanish mumkin.
      
4652. 
      Buning uchun ab qismalaridagi salt ish rejimidagi kuchlanish U_ahsisho'lchanadi va zanjir qisqa tutashish rejimiga o'tkazilib, shoxobchadagi qisqa tutashish toki / aniqlanadi, keyin R_kjr hisoblanadi:
      
4653. 
      
      
4654. 
      Masala. 1,44-rasm, a da keltirilgan ko'prik sxemaning ab diagonalidagi tokni ekvivalent generator usuli yordamida aniqlanadi
      

4655. 
      ADABIYOTLAR
      

4656. 
      M. T. Turdiyev“Elektrotexnika va elektronika asooslari”.T.“O‘qituvchi”. 2011
      
4657. 
      Xanbabaev, N. A. Xalilov. “Umumiy elektrotexnika va elektronika asooslari”.T.“O‘zbekiston”. 2000
      
4658. 
      A.SHeraliev “Elektrotexnika va elektronika asoslari” fani buyicha METODIK QO‘LLANMA NamMPI 2009 yil
      

4659.