Таянч тушунчалар

3-масала. Аксиологик онг ижтимоий онг шакллари билан алоқадор. Ижтимоий онг табиий ва ижтимоий воқеликнинг инъикоси, жамиятнинг муайян даврига ёки қисмига тегишли бўлган умумий хис туйғулар, кайфиятлар, қарашлар, ғоялар, назариялар мажмуидир. Ижтимоий онг туфайли жамиятнинг ўз –ўзини англаши содир бўлади, кечаётган жараёнларга муносабати шаклланади.
Ижтимоий онгнинг ахлоқий, диний, эстетик, сиёсий, ҳуқуқий, фан, фалсафа каби шакллари ажратилади. Ижтимоий онг шаклларининг хилма-хиллиги объектив оламнинг турли- туманлигидан, воқеликнинг муайян томонларинигина акс эттиришдан келиб чиқади. Бу шакллар бир-биридан воқеликни акс эттириш усули ва функциясига кўра ажралиб туради. Масалан, ҳуқуқий онг нормалар, қонунлар, қоидалар воситасида, эстетик онг эса бадиий образлар ёрдамида воқеликни акс эттиради. Ижтимоий онгнинг барча шаклларига билиш, тарбиялаш, қадрлаш каби функциялар хос.
Ижтимоий онг шаклларидан бири ахлоқий онг хисобланади. Айнан ахлоқ, ахлоқий нормаларнинг пайдо бўлиши, аста-секин шаклланиб, тарақий қилиши инсонийликнинг шаклланиши учун замин яратди. Ахлоқ кишиларнинг бир –бирига, жамиятга бўлган тахирий муайян муносабатларини ифодалайдиган хулқ-атвор, одоб, қоида ва тамойиллари мажмуидир. У хамиша конкрет – тарихий характер касб этади, ҳар бир даврнинг ўз ахлоқ мезонлари бўлади. Шунинг учун ҳам бирон-бир ахлоқий қадриятлар тизимида табиий хисобланган ходисалар бошқа ахлоқий муносабалар тизимида ноўрин хисобланиши, баҳоланиши мумкин. Ўзбек миллий ахлоқ нормаларига кўра, фарзанднинг ўз ота-онасини, кишининг ўзидан ёши улуғларини хурмат қилиши қадрият хисобланади.
Эстетик хис-туйғулар, дид, қарашлар, идеаллар ва назарияларнинг ўзига хос, бетакрор тизими сифатида намоён бўладиган эстетик онг натижаси сифатида эстетик кечинмалар пайдо бўладики, унда идрок этилаётган объектлар, ходиса, жараёнлар эммоционал шаклда баҳоланади. Эстетик баҳолашда кишилар гўзаллик-хунуклик, улуғворлик- тубанлик, фожеавийлик-кулгилилик каби тушунчалар билан иш кўрадилар.
Бадиий образлар, қахрамонларнинг кишилар хулқига таъсири том маънода улкан ва беқиёсдир. Айнан мана шуни назарда тутиб А. Қаҳҳор «Адабиёт атомдан кучли” деган эди.
Сиёсий онг давлат хокимиятига, ижтимоий гуруҳлар, миллатлар, сиёсий институтлар ва муассасалар фаолиятига бўлган муносабатларни ифода этувчи кайфиятлар, тасаввурлар ва қарашлар, эътиқодлар мажмуидир. Сиёсий онгда даврнинг, мамлакатнинг энг чуқур муаммолари ўз ифодасини топади. Зеро, кишиларни сиёсий муаммолар, воқеалар доимо ўзига тортади, диққатни жалб қилади.Куп партиявийлик,тинчлик,баркарорлик,тутувлик каби ижтимоий-сиесий тушунчалар уз мохиятига кура кадрият хусусиятига эга.