Tayanch tushunchalar Konsonantizm undosh fonemalar tizimi. Labial undoshlar

Aim.uz

Hozirgi o‘zbek tili konsonantizmi
Reja:
1. Undosh fonemalar.
2. Undosh tasnifi.
3. Ayrim undoshlar tavsifi.
Tayanch tushunchalar
Konsonantizm - undosh fonemalar tizimi.
Labial undoshlar - lab-lab va lab-tish undoshlari.
Til-tish undoshlari (dorsal va alveolyar undoshlar)- tilning uchki qismi bilan pastki yoki
yuqori tishlarning milki orasidagi to‘siqda hosil bo‘ladigan undoshlar.
Til oldi- tanglay undoshlari - til oldi qismining qattiq tanglay tomon ko‘tarilishidan hosil
bo‘lgan to‘siqda yuzaga keladigan undoshlar.
Til o‘rta undoshi - tilning o‘rta qismi bilan tanglay orasidagi to‘siqda hosil bo‘lgan «y»
undoshi.
Sayoz til orqa undoshlari- k,g, fonemalari. Ular velyar (qattiq)undoshlar sanaladi.
Chuqur til orqa undoshlari - q,g‘,x fonemalari. Ular uvulyar (kichik til ishtirokida hosil
bo‘lgan) undoshlar sanaladi.
Bo‘g‘iz undoshi - «h» fonemasi. U faringal undosh deb ham ataladi.
Yumuq fokusli burun tovushlari - m,n,n sonantlari.
Kuchli pozitsiya - fonemaning asosiy ottenkasi saqla-nadigan pozitsiya.
Kuchsiz pozitsiya- fonemaning asosiy ottenkasi o‘zgarishiga olib keladigan pozitsiya.
Intervokal holat - undosh fonemaning ikki unli orasi-dagi holati.
Assimilyativ holat - nutq oqimida fonemalar assimilyatsiya-siga olib keluvchi vaziyat.
Dissimilyativ holat - nutq oqimida fonemalar dissimi-lyatsiyasiga olib keluvchi vaziyat.
Divergent - divergentsiya yo‘li bilan bir fonemaning ot-tenkalaridan O‘sib chiqqan yangi
fonema.
Konsonantizm hozirgi o‘zbek adabiy tili undosh fonemalari tizimidir. U 24 fonemani -
b, v, g, d, j, j,(dj), z, y, k, l, m, n, 4, p, r, s, t, f, x, ch, sh, q, g‘, h tovushlarini O‘z ichiga oladi.
Ayrim manbalarda qorishiq «ts» undoshi ham o‘zbek tili konsonantizmi tarkibiga kiritilgan,
shunga ko‘ra o‘zbek tili undoshlari 24 ta emas, 25 ta deb qaralgan.
Undosh tovushning shakllanishida albatta shovqin qatnashadi, u nutq apparatidagi
(masalan, og‘iz bo‘shlig‘idagi) aktiv va passiv a`zolarning bir-biriga tegishi yoki juda
yaqinlashishi natijasida hosil bo‘lgan to‘siqdan havo oqimining portlab yoki sirg‘alib (a`zolarga
ishqalanib) o‘tishidan paydo bo‘ladi. Bunday to‘siq fonologiyada fokus deyiladi. Demak,
undoshlarda fokusning bo‘lishi shart.