Tayanch konspekt

O`lchashlarning usullari va turlari

Kattalikning sonli kiymatini odatda ulchash amali bilangina topish mumkin, ya`ni bunda ushbu kattalik mikdori birga teng deb kabul kilingan shu turdagi kattalikdan necha marta katta yoki kichik ekanligi aniklanadi.

O`lchash deb, shunday solishtirish, anglash, aniklash jarayoniga aytiladiki, unda ulchanadigan kattalik fizik eksperiment yordamida, xuddi shu turdagi, birlik sifatida kabul kilingan, mikdori bilan uzaro solishtiriladi.

o’lchash odatda ulchashdan kuzlangan maksadni (izlanayotgan kattalikni) aniklashdan boshlanadi, keyin esa shu kattalikning xarakterini analiz kilish asosida bevosita ulchash ob`ekti (ulchanadigan kattalik) aniklanadi. ulchash jarayoni yordamida esa shu ulchash ob`ekti tugrisida informatsiya xosil kilinadi va nixoyat ba`zi matematik kayta ishlash yuli bilan ulchash maksadi xakida yoki izlanayotgan kattalik xakida informatsiya (ulchash natijasi) olinadi.

o’lchash natijasi - ulchanayotgan kattalikning son kiymatini ulchash birligiga kupaytmasi tarikasida ifodalanadi.

X = n[x],

bu erda X — ulchanadigan kattalik

n — ulchanayotgan kattalikning kabul kilingan ulchov birligidagi son kiymati;

[x] — ulchash birligi

o’lchash jarayonini avtomatlashtirish munosabati bilan ulchash natijalari utkazmasdan tugridan-tugri elektron xisoblash mashinalariga yoki avtomatik boshkarish tizimlariga berilishi mumkin. Shuning uchun, keyingi paytlarda, ayniksa, kibernetika soxasidagi mutaxassislarda ulchash xakidagi tushuncha kuyidagicha ta`riflanadi.

O`lchash fan va texnikaning kaysi soxasida ishlatilishiga karab u anik nomi bilan yuritiladi: elektrik, mexanik, issiklik, akustik va x.k.

O`lchanayotgan kattalikning sonli kiymatini topishning bir necha xil turlari (yullari) mavjuddir. Kuyida shu yullar bilan tanishib chikamiz.

Bevosita ulchash - ulchanayotgan kattalikning kiymatini tajriba ma`lumotlaridan bevosita topish. Masalan, oddiy simobli termometrda yoki lineyka yordamida ulchash.

u = s x;

Bunda: u - muayyan birlikda ifodalanyotgan ulchanayotgan kattalikning kiymati;

s - shkalaning bulim kiymati;

x - shkaladan olingan kaydnoma.

Bilvosita ulchash- bevosita ulchangan kattaliklar bilan ulchanayotgan kattalik orasida bulgan ma`lum boglanish asosida kattalikning kiymatini topish. Masalan, tezlikni ulchash.

u = f (x₁ x₂ ...x_n).