Tayanch konspekt

Kattaliklarning birliklari

Muayyan ob`ektni tavsiflovchi kattalik shu ob`ekt uchun xos bo`lgan mikdor tavsifiga ega ekan, bu kabi ob`ektlar o`zaro birgalikda ko`rilayotganda fakat mana shu mikdor tavsiflariga ko`ra tafovutlanadi. Buning uchun esa solishtirilayotganda ob`ektlararo biror bir asos bo`lishi lozim. Bu asosga solishtirish birligi deyiladi. Aynan mana shunday tavsiflash asoslariga kattalikning birligi deb nom berilgan.

Ko`rilayotgan fizikaviy ob`ektning ixtiyoriy bir xossasining mikdor tavsifi bo`lib, uning o`lchami xizmat kiladi. Lekin "uzunlik o`lchami", "Massa o`lchami", "sifat ko`rsatkichining o`lchami" degandan ko`ra "uzunligi", massasi", "sifat ko`rsatkichi" kabi iboralarni ishlatish xam leksik jixatdan, xam texnikaviy jixatdan o`rinli bo`ladi.O`lcham bilan kiymat tushunchalarini bir-biriga adashtirish kerak emas. Masalan, 100 g, 10<sup>5</sup> mg, 10<sup>-4</sup> t - bir o`lchamni 3 xil ko`rinishda ifodalanishi bo`lib, odatda "massa o`lchamining kiymati" demasdan, "massasi (...) kg" deb gapiramiz. Demak kattalikning kiymati deganda uning o`lchamini muayyan sonli birliklarda ifodalanishini tushunishimiz lozim.
Kattalikning o`lchami - Ayrim olingan moddiy ob`ekt, tizim, xodisa yoki jarayonga tegishli bo`lgan kattalikning mikdori bo`lib xisoblanadi.

Kattalikning kiymati - kabul kilingan birliklarning ma`lum bir soni bilan kattalikning mikdor tavsifini aniklash.
Kiymatning sonlar bilan ifodalangan tarkibiy kismini kattalikning sonli kiymati deyiladi. Sonli kiymat kattalikning o`lchami noldan kancha birlikka farklanadi, yoki o`lchash birligi sifatida olingan o`lchamdan kancha birlik katta (kichik) ekanligini bildiradi yoki boshkacha aytganda Q kattaligining kiymati óni o`lchash birligining o`lchami [Q] va sonli kiymati q bilan ifodalanadi degan ma`noni anglashimiz lozim:

Q = q[Q].

Endi yana kattalikning birligiga kaytamiz.

Ikki xil metall kuvur berilgan bo`lib, birining diametri 1 m, ikkinchisiniki 0,5 m. Ularning ikkovini diametr bo`yicha solishtirish uchun, muayyan bir asos sifatida olingan birlik kiymatini olishimiz lozim bo`ladi

Kattalikning birligi deb - ta`rif bo`yicha sonli kiymati 1ga teng kilib olingan kattalik tushuniladi
Ushbu atama kattalikning kiymatiga kiradigan birlik uchun ko`paytiruvchi sifatida ishlatiladi. Muayyan kattalikning birliklari o`zaro o`lchamlari bilan farklanishi mumkin. Masalan, metr, fut va dyuym uzunlikning birliklari bo`lib, kuyidagi xar xil o`lchamlarga ega - 1 fut = 0,3048 m, 1 dyuym = 25,4 mm.ga tengdir.

Kattalikning birligi xam, kattalikning o`ziga o`xshash asosiy va xosilaviy birliklarga bo`linadi: