Tayanch ibora va atamalar

Orografik omillar
Orografik omillarni relef omillari deb ham ataladi. Bu omil bilvosita ta`sir etib, o`simlikka to`g`ridan-to`g`ri ta`sir etmaydi, balki boshqa omillar — iqlim omili orqali ta`sir ko`rsatadi. Orografik omillarga joyning dengiz sathidan balandligi, o`ziga xosligi, yonbag`irliligi kiradi. Orografik omillarning ta`siri yer yuzasining balandligiga qarab o`zgarib boradi. O`rta Osiyoda dengiz sathidan ko`tarilish darajasiga qarab o`simliklar mintaqalari navbat bilan almashinadi. O`rta Osiyo sharoitida o`simliklarning mintaqalar bo`ylab pastdan yuqoriga qarab ko`tarilib borishini va bu yerda bo`ladigan o`zgarishlarning qonuniyatini akademik Q. 3. Zokirov aniqlagan. O`rta Osiyoda cho`l, adir, tog`, yaylov mintaqalari mavjud.
Dengiz sathidan ko`tarilishi bilan har yuz metrda harorat 0,5 °S ga o`zgarib boradi. Shunga ko`ra o`simliklar qoplami ham o`zgarib boradi. Shu bilan birga yer yuzasining ekspozitsiyasi va tomonlari ham o`simliklar qoplamiga, qoplamdagi turlar tarkibiga ta`sir ko`rsatadi. Bir xil balandlikdagi shimoliy va janubiy tomonlarda o`simliklarning morfologik, biologik, fiziologik, ekologik xususiyatlari ham farq qiladi. O`simliklar qoplami va turlarning tarqalishida joyning yonbag`irligi va qiyalik darajasi ham katta rol o`ynaydi. Janubiy yonbag`irlarga quyosh nuri ko`p va tez tushishi natijasida turlar son jihatidan kam, o`simliklar qoplamining zichlik darajasi past bo`ladi. Tog` mintaqasining shimoliy yon bag`rida, asosan, o`rmon hosil qiladigan daraxtlar va butalar ko`p o`sadi. Daraxt va butalarning qalin o`sishi joyning mikroiqlimini o`zgartiradi, ya`ni nam uzoq vaqt saqlanadi, tuproq unumdorligi yuqori bo`ladi, chirindilar miqdori boshqa tur o`simlikning o`sishi uchun qulay muhit yaratadi. Janubiy yonbag`irlarda yorug`sevar, issiqsevar turlar ko`proq o`sadi.
Orografik omillar mintaqalikni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham har bir mintaqa ikkita bosqichdan iborat, ya`ni pastki va balandgi mintaqalardan iborat bo`ladi. Misol uchun, pastki tog` mintaqasi va yuqorigi tog` mintaqasi mavjuddir. O`simliklarning mintaqalar bo`ylab tarqalishi hayotiy shakllariga ham ta`sir ko`rsatadi. Relefning o`simliklar qoplamiga ta`sir ko`rsatish darajasiga qarab 3 gruppaga bo`linadi.
1. Makrorelef — baland tog`lar bo`lib, dengiz sathidan har 100 m ko`tarilishi bilan havo harorati 0,5 °S ga pasayib boradi. Natijada o`simliklar qoplami ham o`zgarib boradi. Makrorelef, asosan, baland tog` mintaqasi bo`lib, tog`lar ham uch qismga bo`linadi. Tog etagi-adir bilan tutashgan joyi, togning asosiy qismi, tog`ning ustki qismi, ya`ni yaylov bilan tutashgan qismi.
2. Mezorelefga, asosan, daryo o`zanlari kirib, bu yerda tuproq namligi, oziq moddalar miqdori va tarkibi o`ziga xos rol o`ynaydi. Yil fasllarining almashinishi, jumladan bahorgi suv toshqinlari vaqtida daryo o`zanlarining tuproq qatlami va tarkibi o`zgarib turadi. Daryo suvlarining tez oqishi natijasida boshlanish qismida yirik toshlar va shag`allar to`planib qoladi. O`rta va quyi qismida esa oqim sekinlashib chirindiga boy tuproq zarrachalari — loyqa yig`iladi. Daryoning boshlanish qismida tuproq g`ovak bo`lib, tosh va shag`allar to`plangan yerlarda buta va daraxt turlari o`sadi, ba`zi bir ko`p yillik boshoqdoshlar vakillari uchraydi. Daryo o`zanining o`rta oqimida ikki pallalilar sinfining vakillari uchrasa, quyi oqimidagi loyqa tuproqlarda chim hosil qilib o`suvchi iloq, qo`ng`irbosh kabi qo`ng`irboshdoshlar oilasining vakillari uchraydi.
3. Mikrorelef uncha katta bo`lmagan tepachalardan iborat bo`ladi. Bunday tepachalar cho`l mintaqasida, adir mintaqasining tekis qismida kemiruvchi jonivorlarning faoliyati natijasida hosil bo`ladi. Ba`zan shamollar natijasida o`simliklarning (yantoq, isiriq, achchiq buta) ildizlari bo`g`zida qum tepachalar hosil bo`lib qoladi. Bunday joylarda kserofil o`simlik turlari o`sib, tekis yerlarda o`suvchi o`simlik turlaridan bir oz farq qiladi.